Etes en kos in die Bybel (2) – Jan van der Watt

Brood was ‘n basiese bestanddeel van enige huishouding se diëet. Brood was deel van elke aandete (en selfs van ander etes gedurende die dag). Brood was nie alleen ‘kos’ nie – dit was veel meer. Dit het ook diens gedoen as ‘eetinstrument’. Daar was gewoonlik ‘n bak met sous of vleis in die middel van die tafel. Die brood is dan (soos ‘n lepel) gebruik om die sous of vleiserigheid uit die bak te skep. Daar was nie messe en vurke nie. Jesus verwys na die gebruik as Hy sê dat die een wat sy brood saam met hom in die bak druk Hom sou verraai (Matteus 26:23; Johannes 13:26). Verder is die brood ook gebruik om jou hande en vingers mee af te vee nadat jy geëet het, byna soos ‘n servet. Die stukke brood wat so gebruik is, is gewoonlik vir die honde gegooi – dit is die krummels waarna die Kanaänitiese vrou in Matteus 15:27 verwys. Die armes het die stukke oorskiet selfs kom optel en eet, soos Lukas 16:20 vertel. As Jesus dus die brood as een van die elemente van die nagmaal aanwys, beteken dit eintlik dat hy die deel waarsonder geen ete werklik ‘n ete is nie en wat altyd daar moes wees as teken aanwys.

Vroue het gewoonlik brood self gebak. Die brode was gewoonlik rond van vorm. Hulle het suurdeeg gebruik, maar die Jode het met geleentheid ook plat broodkoeke gebak om hulle aan die swaar dae in Egipte te herinner. Jesus verwys dikwels na suurdeeg, want dit is iets wat elke kind daagliks in die huis gesien het (Matteus 13:33; Markus 8:15). Die brood is gewoonlik of in keioonde, gate in die grond waarin vuur gemaak is en die as dan uitegkrap is of oor warm stene gebak – in groot dorpe was daar gewoonlik gemeenskaplike oonde waar ‘n mens jou brood kon gaan bak.

Brood is van graan soos koring of gars gemaak. Dikwels is verskillende soorte graan gemeng om broodmeel mee te maak. In gevalle is selfs boontjies of lensies in die broodmeel ingemeng (Esegiël 4:9). Graan was ‘n basies landbouproduk – die ekonomiese indeks (hoe goed of sleg dit gegaan het) is aan die beskikbaarheid van graan gemeet. Dit is selfs in die vroeë jare as ‘geld’ in die Midde-Ooste gebruik. Hongersnode is ook aan die beskikbaarheid van graan gemeet. Graan is dikwels ingevoer en as die skepe miskien sink of daar iets verkeerd loop en die graan daag nie op nie, is van ‘hongersnood’ gepraat.

Wyn was ook ‘n belangrike deel van die maaltyd, soos ons met Jesus se laaste maaltyd ook sien (Markus 14:23-25; Johannes 2:1-11). Arm mense het nie altyd wyn beskikbaar gehad nie, maar as daar wel wyn was, is dit gedrink. Die wyn is gewoonlik met water verdun (dikwels 3 eenhede water en 1 eenheid wyn). Wynmakery was nie so verfynd soos vandag nie. Hulle het die druiwe gepars, in bakke opgevang waar hulle die sap deur lappe gesuiwer het. Dan is die sap in leersakke of kleipotte gesit en in ‘n koel plek geherberg. Daar het die druiwesap dan gegis. Daarom moes ou sakke nie gebruik word nie. Die ou leersakke het sag geword en as die wyn daarin gis kon dit die sakke makliker skeur (Matteus 9:17; Markus 2:22). Goeie wyn was dan wyn wat behoorlik gegis het.

* Van die kosse waarvan ons in die Bybel lees:

Graan

koring 1 Sam 6:13; 2 Sam 17:28; 1 Kon 5:11; Eseg 4:9; 27:17; Op 6:6

meel Lev 2:1; 2 Sam 17:28

stampkoring Lev 2:16

sorghum Eseg 4:9

Groente

boontjies 2 Sam 17:28; Eseg 4:9

komkommers Num 11:5; Jes 1:8

knoffel Num 11:5

lensies Gen 25:34; 2 Sam 17:28; Eseg 4:9

oliywe Deut 8:8

prei Num 11:5

uie Num 11:5

wildekomkommers 2 Kon 4:39

Kruie en speserye

anys  Matt 23:23

kaneel Eks30:23-24; Op 18:13

koljander Eks 16:31; Num 11:7; Matt 23:23

kosbare kruie 1 Kon 10:2

kumyn Jes 28:25; Matt 23:23

kruisement Matt 23:23; Luk 11:42

mostert Matt 13:31; 17:20; Luk 17:6

wynruit Luk 11:42

sout Lev 2:13; Job 6:6

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Etes en kos in die Bybel (1) – Jan van der Watt

‘n Gewone persoon in die ou tyd het gewoonlik ietsie ligs vroeg in die oggend geëet soos gedroogte vrugte (vye of olywe), kaas en het dikmelk gedrink as dit beskikbaar was. Hulle het dit gewoonlik sommer om hulle lyf saamgedra. So teen 10-12 uur het hulle dan ‘n groter ete geëet. Ons lees daarvan in Johannes 4 – Jesus sit in die middel van die dag by die put terwyl sy dissipels in die dorp gaan kos koop het. Die groot ete was in die aand. Dan was die hele gesin saam en in arm huise het hulle gewoonlik saam om die vuur gesit terwyl die kinders in die ligkring van die vuur gespeel het. In ryker huise is die mans bedien. Die vroue en kinders het gewoonlik eenkant geëet. In die duur Romeinse huise het die mans en vroue tot verskillende eetkamers gehad. Dikwels was die eetkamers aanmekaar verbind met ‘n gang.

Die etes van die gewone mense was maar eenvoudig. Vleis was baie skaars. Dit is gewoonlik gekook. Die algemene was dat daar brood met ‘n soort sous was wat van groente of so iets gemaak is. Dit was in ‘n gemeenskaplike bak opgedien sodat almal uit die een bak geëet het. Daarom is ‘n feesmaal so belangrik in die Bybel as teken van die hemel. Die arm mense het min en eenvoudig geëet – die konings het weer baie gehad om te eet. Met so feesmaal was daar nie ‘n tekort aan eetgoed nie. Daar was selfs musiek en ander soorte vermaak soos dans en gedigte lees. ‘n Mens kan jou voorstel dat die arm mense gedroom het om by so feesmaal uit te kom (Matteus 22:1-14).  Ons lees net in een plek in die Ou Testament dat mense voor ‘n maaltyd gebid het (1 Samuel 9:13), maar Jesus het dit skynbaar gereeld gedoen (Matteus 15:39; Lukas 9:16).

Etes was ook ‘n baie belangrike sosiale geleentheid, juis omdat die hele gesin, asook die gaste wat teenwoordig is, rustig om die kosbak kon ontspan. Jy het egter nie sommer saam met enigiemand geëet nie. Jy het saam met jou vriende geëet, díe mense met wie jy jou graag sou wou assosieer. Daarom is die Fariseërs so ontsteld as hulle Jesus saam met die tollenaars en sondaars sien eet (Matteus 9:10-11). Die spreuk sou lui: Sê my saam met wie jy eet en ek sê jou wie jy is. By meer spoggerige etes het die gasheer gereël dat sy belangrike gaste se voete gewas word, hy kon selfs vir hulle mooi klere gegee het (Matteus 22:11) en het dan die plekke toegeken waar die mense kon ‘aansit/aanlê’. Hoe nader dit aan die gasheer was, hoe belangriker was die gas (Markus 12:39; Lukas 14:8).

Mense het grootliks maar geëet wat beskikbaar was. Vrugte (druiwe, vye, dadels, granate en olywe), groente (uie, boontjies, lensies, ertjies, preie, spanspek, komkommers), melk, kaas of dikmelk, brood en soms vleis en wyn was geredelik beskikbaar. Hulle het nie suiker gehad nie, maar baie heuning. In die omgewing van die see van Galilea was daar ook genoeg vis; die vis is gedroog om langer te hou. Gewoonlik is daar ook net een dis voorberei wat dan in die bak in die middel van die groep mense gestaan het. Hulle het die dis dan saam met brood geëet. Dit lyk ook of die baas van die huishouding soms die porsies uitgedeel het, moontlik om te keer dat party te veel vat (1 Samuel 1:4).

Kom ons kyk na twee van die basiese kosse wat op die tafel was en wat vandag nog ‘n belangrike rol in elke gelowige se lewe speel, juis omdat Jesus dit as tekens van die nagmaal gekies het.

‘n Spyskaart as besoekers kom:

Wat het gebeur as ‘n gemiddelde tot ryk man in Paulus se tyd by die huis sou kom en sê: ‘Ou vrou, ons kry mense vir ete’? Martial, ‘n Romeinse skrywer, vertel vir ons wat om te verwag (in sy geskrif Epigramme 5.78). Hy gee vir ons ‘n tipiese spyskaart uit daardie tyd. Die arme vrou moes sowaar ‘n driegang maaltyd voorberei en nog vir die mans bedien ook:

Voorgereg (oftewel die aptytwekker):

* Blaarslaai en sterk prei. (die Romeine het geglo dit is ‘n goeie lakseermiddel).

* Tuna (of ander vis) wat met gekerfde eiers versier is. (Eiers was altyd deel van die voorgereg).

Hoofgereg:

* Gekookte koolblare (as groente) is op ‘n swart bord voorgesit.

* ‘n Klein worsie of (klein) stukkie gekookte vleis is op ‘n growwe tipe hawer, verwerkte koring of iets soos couscous opgedien. (Vleis is gewoonlik bokant die vuur aan die dakbalke opgehang. So is dit gerook en het dit langer gehou).

* Wit boontjies is saam met ‘n stukkie spek gaargemaak. (Kleur was vir hulle belangrik in hulle kos).

Poeding:

* Vrugte soos druiwe, pere, appels.

* Warmgemaakte neute.

* As gedroogde vye, pruime of dadels beskikbaar was, is dit ook aangebied.

Wyn of asyn wat met water verdun is, is saam met die ete gedrink.

Na die ete, terwyl hulle lekker om die wyn lê en kuier, het hulle verder aan olywe of warm peulgroente geknibbel.

Bon appetite!

Volgende keer gaan ons kyk na brood en wyn en van die kosse waarvan ons in die Bybel lees.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Tyd en horlosies – Jan van der Watt

Tyd het jy nie op horlosies gesien nie.

As ons kyk hoe horlosies die moderne lewe beheers, besef ons hoe ʼn belangrike rol tyd regtig in ons lewe speel. In die antieke tyd was tyd ook belangrik, maar die mense het anders oor tyd gedink as ons.

Omdat hulle nie kalenders of almanakke gehad het nie, het hulle tyd aan die son en maan gemeet of aan groot gebeure. Daarom hoor  n mens “in die soveelste regeringsjaar van keiser Augustus,’ want dit was ʼn punt in die geskiedenis wat almal onthou het. Daarom is dit nie snaaks dat ons nie presiese aanduidings het van wanneer Jesus gebore is of wanneer sy openbare bediening begin het nie. Gewone mense het nie so tyd gehou nie. Paulus laat weet die Romeine dat hy hulle wil kom sien, maar noem nie ʼn dag of datum nie (Romeine 15:24).Gewone mense het nie met kalenders gewerk nie.

Afsprake het ook anders gewerk, As jy nie ʼn horlosie het nie, kan jy mos nie iemand sê iemand moet seweuur die aand iewers wees nie. Jy moet hom vir vanaand uitnooi en dan verwag dat hy enige tyd deur die loop van die aand sal opdaag. Die koning het byvoorbeeld in Matteus 22 mense uitgenooi vir n spesifieke dag. Toe sy kos gereed is, het hy sy slawe uitgestuur om vir die mense te sê dat nou tyd is, hulle kan maar kom (sien Lukas 14:17)

Die antieke mense was ook nie veel oor die toekoms gepla nie. Hulle was mense wat in die hede geleef het. Die hier en nou het getel. Matteus 6:43 sê juis dat die gelowige hom nie oor môre moet bekommer nie. Hy moet eerder vir vandag leef.

As daar egter iets in die hede verkeerd loop of jy soek antwoorde op vrae, het jy die antwoorde in die verlede gaan soek. Daar in die geskiedenis kon jy die voetspore van God sien. Daar  kon jy sien wat Hy in sekere situasies doen en wat jy kan verwag. Jy kyk dus terug in die verlede en leer uit die geskiedenis die lesse wat jou help om in die hede antwoorde te vind. God verander mos nie, Hy bly altyd dieselfde en daarom sal Hy vandag optree soos Hy in die verlede ook  opgetree het. Daarom het die skrywers van die Nuwe Testament ook soveel moeite gedoen om te wys dat Jesus met die profesieë van die verlede ooreenstem. God se voetspore deur die geskiedenis het op Jesus uitgeloop.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Wie presies is die Kumraangemeenskap? – Jan van der Watt

Ons lees wel nie van die Kumraangemeenskap in die Bybel nie, maar die ontdekking in 1947 van hulle biblioteek naby die ou ruïnes van hulle dorpie langs die Dooie see, het hulle meer as bekend gemaak. (Die dorpie lê 400 meter onder seespieël). Hulle was ‘n gemeenskap van godsdienstige Jode wat in die tyd van Jesus wes van die Dooie See gebly het om so ver as moontlik weg te kom van die slegte invloede van die stad Jerusalem af. Hulle het hulle sowat 100 jaar voor Jesus se geboorte daar begin vestig. Hulle word dikwels met die Esseners (ook ʼn konserwatiewe Joodse godsdienstige groep) verbind. Omdat Johannes die Doper in daardie area opgetree het en ook net sekere kos (sprinkane en heuning) geëet het, verbind geleerdes hom dikwels met hierdie groep, maar dit is nie seker nie.

Die belangrike van die Kumraangemeenskap is dat uit die baie dokumente wat in hulle biblioteek bewaar is, ons sommer baie oor die Jode wat in Jesus se tyd geleef het, kan leer. Dit het ‘n hele wêreld oor die Jode vir ons oopgemaak. (Die biblioteek het 2000 jaar onontdek in die grotte in die berge rondom die Kumrangemeenskap se dorpie gelê. Die grotte was so hoog en onbereikbaar dat niemand die moeite gedoen het om dit te probeer bereik nie. Dit was egter toe ‘n herdertjie ‘n klip in een van die grotte gegooi en potte hoor breek het, dat hulle ondersoek gaan instel het. Dit het tot die ontdekking van hierdie wonderlike ou biblioteek gelei.).

Die dorpie self is sedert die vyftigerjare goed opgegrawe. Daar was verskeie rituele baddens, kamers waar die gemeenskap saamgekom het, waar hulle dokumente gedupliseer het, plekke waar hulle potte gemaak het om hulle dokumente in te stoor, en so meer. Omdat hulle in die woestyn gewoon het, was daar ook diep wateropgaartenks in die rots uitgekap. Daar is heelwat kanale wat hulle in staat gestel het om met die bietjie reën wat geval het, sommer baie water op te gaar. Hulle het natuurlik baie water nodig gehad om elke dag ritueel te bad. ‘n Interessantheid is dat daar geen slaapkamers in die ruïnes gevind is nie. Dit beteken dat die mense nie in die geboue self geslaap het nie. Daar is egter tekens gevind dat hulle in die grotte in die omgewing geslaap het. ʼn Ander alternatief is dat hulle ook in tente rondom hierdie geboue by Kumraan gebly het. Daar is ‘n begrafplaas met sowat 1000 grafte gekry. Behalwe vir enkele vroue en een kind is die grafte almal van mans. Die vroue was moontlik met die lede getroud voor hulle by die gemeenskap aangesluit het en kon dus ook daar gewoon het.

In 68 nC is die dorpie deur die Romeine vernietig en dit is nooit weer opgebou nie.

Skrywer: Prof Jan van der Watt