Het jy geweet? Gesinne en waardes in die Bybelse tyd (2) – Jan van der Watt

Jy moes jou plek ken – dit is die plek wat die groep vir jou gee. Dit was belangrik dat elkeen in die groep sy rol en plek moes ken. In ʼn groepsituasie was dit belangrik, want as elkeen nie doen wat van hom verwag word nie, is dit soos ʼn enjin waarvan al die ratte nie mooi werk nie. Daardie enjin sal nie loop nie.

Die pa was die leier van die groep en moes sorg vir die goeie funksionering van die groep. Hy was as die Paterfamilias gesien, oftewel die een met die gesag in die gesin. In die Romeinse wêreld het die pa absolute mag oor sy gesin gehad en kon selfs sy kinders as slawe verkoop of doodmaak. Dit is egter sterk deur die gemeenskap veroordeel.

In die Joodse wêreld het die pa se mag nie so ver gestrek nie. Die pa moes veral vir twee dinge sorg:

• Hy moes die tradisie van die groep bewaar en dus vir die dissipline sorg. Dit het beteken dat hy die kinders (veral die seuns) moes leer wie hulle is en wat van hulle verwag word. Hy moes ook sorg dat hulle reg optree en as hulle die familie skade aandoen, moes die pa sorg dat daar dissipline is. Die kinders moes luister na wat die pa sê. As die Bybel dus gelowiges die kinders van God noem, is dit verstaanbaar dat ons na ons hemelse Vader moet luister en sy wil moet doen. Dit is wat van kinders verwag is.
• Die pa moes ook vir die gesin se voortbestaan sorg. Hy moes sorg vir geld, kos en klere. As die gesin beledig of bedreig is, moes die pa ook leiding neem om die gesin te beskerm. Daarom vra ons ook van ons hemelse Vader ons daaglikse brood (Matteus 6:11). Ons hemelse Vader weet immers wat ons nodig het en daarvoor sal Hy sorg (Matteus 6:31-32). Hy het die gesin ook in die openbare lewe verteenwoordig.

Wanneer die pa gesterf het, was die eersgebore of oudste seun die een wat die familie en familienaam moes voortdra. Daarom was dit so ʼn ramp en skande as die vrou van die leier van die familie nie ʼn seun kon voortbring nie. Dit het die groep se voortbestaan bedreig.

Die Romeinse pa het selfs die reg gehad om te besluit of hy sy pasgebore kind wil hê of nie. Daar is interessante briewe uit die antieke tyd waarin die pa sê as dit ʼn dogter is, moet die ma die baba weggooi, maar as dit ʼn seun is, moet sy hom hou. Sulke babas wat weggegooi is, was ʼn belangrike bron van slawerny, want die persoon wat so ʼn baba opgetel het, kon die baba as slaaf grootmaak.

Outeur: Prof Jan van der Watt

Het jy geweet? Dokters en medisyne – Jan van der Watt

Wat het die mense destyds gedoen as hulle siek geword het? Om die vraag te beantwoord, moet ons eers uitvind hoe hulle destyds oor siekte gedink het.

Daar was gewone siektes

Woestynmense het tipiese siektes. Hulle het dikwels dieetsiektes gekry soos ontwatering, maagkwale en beri-beri. Dit is egter baie moeilik om altyd uit die Bybel af te lei wat se tipe siektes daar ter sprake is. Daarmee saam was blindheid algemeen, vanweë die sand wat so kwaai gewaai het. Dit is ook te wagte dat baie ma’s en kinders met geboorte gesterf het. Vroedvroue was egter van die vroegste tye af algemeen. Minder as die helfte van die kinders het volwasse ouderdom bereik.

Hoe het hulle oor siekte gedink?

Die mense van destyds het anders oor siekte gedink as ons. Hulle het siekte met sonde verbind. Die siekte het dus nie noodwendig ʼn biomediese rede gehad nie, maar ook ʼn godsdienstige rede. Daarom vra Jesus se dissipels in Johannes 9 vir Hom wie gesondig het dat die blinde man inderdaad blind was. Hulle het so geargumenteer: God is ʼn God van lewe. As jy siek word, verloor jy ʼn stukke van jou ‘lewe’, met ander woorde, iets wat God vir jou gegee het. Dit kan nie God wees wat dit weggeneem het nie – dit moet sonde of die bose wees. Daarom is siekte met die betrokkenheid van die bose verbind wat stukkies lewe van jou wegneem. Die rede waarom die bose so aktief in jou lewe kan wees, is jou sonde.

Daar kom egter ʼn tweede belangrike dimensie by. Siekte was ook gesien in terme van jou verhouding met jou gemeenskap. As jy deur jou gemeenskap uitgeskuif word (en hulle is natuurlik bang vir die bose wat die siekte in jou werk), is dit ook as ʼn vorm van siekte gesien. Daarom stuur Jesus dikwels die mense wat Hy gesond maak terug na die priester (Matteus 8:4) of na sy huis (Markus 5:19), want dit was ʼn besliste teken van genesing as jy weer deur jou groep opgeneem word.

As ons na die beskrywings in die Bybel kyk, lyk dit of daar verskillende ‘dokters’ was: dit lyk of daar gewone dokters was (ons lees onder andere van dokters in Jeremia 8:21-22 en Kolossense 4:14), nie-professionele genesers en wonderwerkers (1 Korintiërs 12:28). Uit die Joodse geskrifte lyk dit of hierdie ‘dokters’ deur die gemeenskap hoog aangeslaan is. Rituele gekombineer met speserye en ander tipes medisyne was standaard praktyk in die behandeling van ʼn persoon. As Jesus dus spoeg en grond meng en op iemand se oë sit of Jesus raak hom aan (Markus 8:23), is dit ʼn rituele aksie waarin daar van die krag van Jesus op die ander persoon oorgaan. Dit is dus merkwaardig dat Jesus soveel mense gesond maak deur doodgewoon te praat. In Israel het hierdie persone as ‘dokters’ opgetree, maar God is as die werklike Geneser gesien (Eksodus 15:26). As Jesus dus genees, is dit ʼn illustrasie van sy nabyheid aan God. Dit lyk ook of doktersfooie nog altyd ʼn probleem was – die koning van Babilonië, Hammurabi, moes al in 1750 vC doktersfooie vasstel!

In die Griekse wêreld is siektes ook aan die bonatuurlike verbind en die god Asklepios, die beskermgod van die ‘dokters’, was veral daarmee gemoeid om mense gesond te maak. ʼn Mens kon selfs ʼn aand in sy tempel gaan slaap met die hoop dat jou siekte genees sal word.

Die Griek Hippokrates (middel 5e tot middel 4e eeu vC) het egter op goeie waarneming staatgemaak. Hy het gesê dat ʼn mens goed moet kyk wat gebeur en volgens die ondervinding behandeling moet toepas. Hy het dus mediese behandeling van godsdienstige praktyke probeer skei, maar vir die gewone mense was die priesters en gode nog die belangrikste ‘genesers’.

Ons sien egter met die verhaal van die Barmhartige Samaritaan dat hy die man wat deur die rowers verwond is, met wyn en olie behandel (Lukas 10:34). Dit is goeie mediese praktyk om die wond te ontsmet en te behandel. Hulle het ook pynstillers geken, want Jesus word so ’n pynstiller (wyn met kruie gemeng) aan die kruis aangebied. Die Egiptenare kon al tande stop (daar is mummies met goue stopsels) en Herodotus vertel dat daar al 500 vC valstande deur die Fenisiërs gemaak is. Brille is deur Nero (middel eerste eeu nC) ‘ontdek’. Hy het waarskynlik met sy oë gesukkel, wat vir hom waarskynlik ʼn ramp was, want hy was ʼn skrywer (onder andere van gedigte). Hy het eendag deur die bodem van ʼn Egiptiese glas gekyk en daar kon hy sien wat hy lees! Natuurlik is die ‘ontdekking’ opgevolg sodat ʼn groot deel van die mense vandag twee glase voor hulle oë dra.

As n mens verder na die Joodse wette kyk, is baie van die wette gemik op persoonlike higiëne. Dit het siektes voorkom. ʼn Mens moet dus aanvaar dat behandeling goeie algemene kennis en nugterheid met godsdienste fasette gekombineer het. Daar is egter geen teken dat daar in die Ou-Testamentiese tyd operasies gedoen is nie. Daar is wel krukke gebruik as jy jou been gebreek het.

Jesus word nie as ‘dokter’ geskets nie, hoewel Hy mense gesondmaak. Sy genesings is egter eerder tekens van God se direkte krag wat deur Jesus werk. Op die manier kan mense ook sien dat Hy van God af kom en dus inderdaad die Messias en Seun van God is.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Het jy geweet? Gedigte is nie altyd gedigte nie – Jan van der Watt

Op skool het ons klomp “rugbyspelers” nooit gedigte ernstig opgeneem nie. Met sarkastiese knipoog onder mekaar en gesnork het ons na gedigte geluister soos “My meisie is ’n nartjie, haar mond soos die van ’n varkie”. Dit staan ver van die harde werklikheid op die rugbyveld. Jy kon eenvoudig nie ernstig wees oor iets soos ’n gedig nie.

In die Nuwe Testament werk dit heeltemal anders. As ’n Griek destyds ’n stuk teks goed gestruktureer het (soos ’n gedig), het dit beteken dat hy iets belangriks wou sê en tyd spandeer het om dit mooi en behoorlik te sê. Dan moes jy mooi kyk en luister.

Lees maar Filippense 2:6-11 of Kolossense 1:15-20 of die liedere in Openbaring byvoorbeeld 4:9-11. In al daardie gevalle kry ons swaar leerstellige dele wat baie kompak en diepsinnig praat. Gedigte in die Nuwe Testament kan en moet ’n mens dus ernstig neem.

Die destydse Grieke was ook daarop ingestel. In hulle teaters is daar dikwels dramas aangebied en die mense het daarheen gestroom. Langs die verhoog was daar altyd ’n plek waar ’n sogenaamde “koor” gestaan het. Elke nou en dan het die koor die toneelstuk onderbreek en ’n soort van ’n gedig (goed gestruktureerde teks) gesing of voorgedra. So het hulle vir die mense vertel waaroor die toneelstuk “eintlik” gaan. Hulle verduidelik dus so aan die gehoor wat die betekenis presies is van alles wat op die verhoog plaasvind.

So werk die gedigte (ook genoem “himnes”) in die Nuwe Testament ook. Dit wil vir ons vertel waaroor alles gaan – lees gerus weer Filippense 2:5-11 of Kolossense 1:15-20.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Gesinne en waardes in die Bybelse tyd (1)

Mense dink en leef nie oral dieselfde nie. Daarom sê ons kulture verskil. Tog draai die hele wêreld om wat mense oor hulleself dink. In die een geval sal iemand in die straat aangerand word en almal sal verbystap (miskien met so ʼn ekstra vinnige passie by) en anderpad kyk. In ʼn ander geval word iemand aangerand en dan vernietig mense omtrent die hele stad. Waar lê die verskil? In die eerste geval het ons individualistiese denke: ek sorg vir myself en basta met die res. Ander mense se lot gaan my nie aan nie. In die tweede geval het ons groepsdenke. Een van die groep is aangerand en daarmee is die hele groep eintlik ook “aangerand”; die een se belange is ook die ander se belange. Daarom reageer almal saam.

In die Bybelse tyd was mense groepsmense

Die kultuur in die Bybelse tyd was ʼn groepskultuur. Mense is altyd met hulle familie, hulle herkoms of selfs die stad waar hulle vandaan kom, geassosieer. As jy hierdie inligting oor  ʼn persoon het, weet jy sommer ook baie van sy persoon. Daarom kry jy Simon, seun van Jona, Jesus van Nasaret, en so aan.

Met jou geboorte al kry jy die karaktertrekke van jou pa; jy aard na hom. En dan kom nog by dat jy baie noukeurig volgens die waardes en gedrag van jou groep grootgemaak word.(Daarom sê Jesus in Johannes 8:38 dat ʼn kind soos sy pa optree; hy het immers alles by sy pa geleer.) As jy in die dorp rondloop, moet mense kan sien aan watter groep jy behoort bloot op grond van jou naam en gedrag. Daarom wou die mense van Nasaret Jesus nie aanvaar nie, want hulle het sy familie geken en gesê dat niemand met so ʼn familie iemand belangriks kan wees nie (Markus 6:2-3). In Johannes 1:45-46 vra Natanael of iets goeds uit Nasaret kan kom. Die individu se karakter, wie hy was en wat hy gedoen het, is dus bepaal deur die groep waaraan hy behoort het. Omdat jou herkoms jou karakter bepaal, was geslagregisters so belangrik (Matteus 1:1-177; Lukas 3:23-38). Dit vertel sommer baie van die persoon met wie jy te doen het. As jy byvoorbeeld van koning Dawid afstam, beteken dit jy het ook blou bloed in jou are. Mense kan dus van jou optrede van daardie kaliber verwag.

Baie stereotipes het oor groepe en herkoms ontstaan. Die mense van Juda het byvoorbeeld gedink hulle is belangriker as die mense van Galilea – die tempel was immers in Juda. Daarom roep God nie ʼn profeet uit Galilea nie (Johannes 7:52). Natanael vra ook in Johannes 1:46 of daar iets goed uit Nasaret kan kom. Die Galileërs was weer bekend daarvoor dat hulle goeie soldate was.Stereotipe – ʼn Mens kan dit byna nie glo nie, maar in sommige gevalle het hulle selfs gedink die son en lug in party areas was beter as in ander areas. Daarom was die mense van die beter areas ook sommer beter mense. As iemand van ʼn spesifieke gebied dus ʼn atletiektoernooi, veral die Olimpiese Spele kon wen, het dit baie eer vir sommer die hele gebied gebring, want die oorwinnaar is een van hulle. Hulle is eintlik almal so goed soos die wenner, want hulle   deel mos sy gene.

Outeur: Prof Jan van der Watt