Wie rokkel Paulus se gemeentelede af? – Jan van der Watt

Erika vra:

Volgens Filippense was daar mense wat Paulus se gemeentelede afgerokkel het terwyl hy in die tronk was. Wie was die mense en van watter geloof was hulle dan nou?

Antwoord:

Prof Jan van der Watt antwoord:

Dit bly altyd een van die moeilikste vrae om presies te bepaal wie die opponente van Paulus was. Die rede is omdat Paulus eintlik nooit sy opponente op die naam noem nie. Snaaks genoeg sou dit hulle status verhoog in die antieke wêreld as jy hulle naam sou noem. Daarom weet ons nooit presies van wie Paulus praat nie. In Filippense lyk dit ook of daar meer as een groep is wat moeilikheid maak.

Een van die groepe wat Paulus geopponeer het, was Joodse Christene (met ander woord Jode wat Christene geword het) wat gevoel het dat Paulus te liberaal was. Lees gerus Galasiërs wat oor die stryd handel. In Handelinge 15 lees ons dat daar ʼn vergadering in Jerusalem was waar daar gepraat is oor hoe mense wat nie Jode was nie hulle  moet gedra as hulle Christene word. Moet hulle Joods word en al die Joodse gebruike hou, byvoorbeeld die besnydenis, al die koswette, die wet soos die Jode dit hou, ens? Dit sou van hulle tipiese tradisionele Jode maak wat in Christus glo. Die ander alternatief wat Paulus voorgestel het, is dat hulle nie al die Joodse wette nakom nie, maar vrygemaak is in Jesus. Hulle hoef nie meer besny te word, of die wet soos die Jode na te kom nie. Hulle het nou die Heilige Gees en die Gees sal hulle lei. Die groep wat hierbo genoem is, het niks van Paulus se standpunt gehou nie, omdat hulle gevoel het dat Christene soos Jode moes leef. Daarom is hulle al op die spoor van Paulus langs – as hy ʼn gemeente stig is hulle ʼn rukkie later daar en smeer hom dan swart. Hulle het gesê dat hulle ook Christene is (waarskynlik het hulle uit Antiogië in Sirië gekom) en dat die gemeente hulle liewer moet glo. In van die ander briewe van Paulus soos Galasiërs en selfs Korintiërs kry ons waarskynlik van dieselfde groepe wat Paulus opponeer.

Outeur: Prof Jan van der Watt

Efese – Coen Slabber

In Handelinge 16:6 lees ons dat die Heilige Gees Paulus verhinder het om die Woord in die provinsie Asië (wat Efese sou insluit) te verkondig. In Handelinge 18:19 – 21 lees ons dat Paulus Efese besoek het. Hierdie was waarskynlik ʼn kort besoek, want Paulus was op pad Jerusalem toe. Hierdie kort besoekie was genoeg vir Paulus om die potensiaal van die stad raak te sien. In Handelinge 19:1 lees ons dat Paulus deur die binneland gereis het en weer in Efese aangekom het. Dit was of die einde van die jaar 52 of die begin van die jaar 53. Efese was aan die oorkant van die Egeïese See as Korinte geleë. Paulus het langer in Efese as in enige ander stad gebly – amper drie jaar. Ons lees dat hy later die ouderlinge van Efese in Milete ontmoet het en vir Timoteus gestuur het om die gemeente in Efese te bedien. Volgens oorlewering het Johannes die laaste dae van sy lewe daar deurgebring.

As jy vandag die waarde van ʼn gebou bepaal, is een van die belangrikste vrae om te vra: Waar is dit geleë? Jy gaan tog nie ʼn vyfster restaurant in ʼn agterstraatjie open nie. Dieselfde geld vir Efese. Sy ligging was baie belangrik. Dit was langs die Middellandse See geleë. [Vandag kan ʼn mens dit skaars glo, want die ou hawe het heeltemal toegeslik.] Dit is waar die hoofweg begin het wat ooswaarts tot in die hart van Asië en Sirië geloop het. Hier het die see- en landhandel bymekaar gekom. Dit was die handelsentrum van Klein-Asië – en die hoofstad van die Romeinse provinsie van Klein-Asië. Augustus self het besluit dat Efese die hoofstad moet wees. Dit was die sentrum van die keiserlike teenwoordigheid in die streek. Tydens Augustus se tyd as keiser het Efese gedeel in die algemene voorspoed van die Ryk – die gevolg van die pax Romana (ʼn tyd van relatiewe vrede). Dit ontvang dan ook die titel “die eerste en grootste metropolis van Asië” – ʼn besondere eer.

Dit was ʼn ryk stad. Waterleidings is gebou, strate is uitgelê en geplavei, markplekke is vergroot, monumente, standbeelde en baie mooi geboue is opgerig – alles in navolging van die Romeinse tradisie van destyds. Die Pan-Ioniese spele is daar gehou. Mense het van heinde en verre gekom om hierdie spele by te woon. Om president van hierdie spele te wees was ʼn groot eer.

Daar was ʼn groot amfiteater met sitplek vir tussen 20 en 25 duisend mense. Die amfiteater was ʼn semisirkel gebou in die kant van ʼn heuwel. ʼn Straat wat van oos na wes geloop het, het van die amfiteater na die hawe geloop. Langs die straat was daar allerlei winkeltjies. Net suid van die amfiteater was die agora, die sentrale mark. Die mark was omring deur suile. Oral was standbeelde van Augustus, Livia en lede van die keiserlike familie. Noord van die mark en teater was die administratiewe geboue – die palaestra. Net langs die administratiewe gebou was die openbare baddens en gimnasium. ʼn Tweede gimnasium met ʼn groot stadion vir spele en resies is waarskynlik tydens die bewind van Nero opgerig. Dit was in die noordelike deel van die stad. ʼn Groot aardbewing in die jaar 23 het baie geboue verwoes, maar die Efesiërs die stad selfs meer buitensporig herbou.

Efese was bekend as ʼn godsdienssentrum – die tuiste van baie verskillende kultusse. Die kultus wat oorheers het, was die van Artemis (Artemis was die Griekse naam en Diana die Latynse naam vir dieselfde godin) van die Efesiërs. Selfs Grieke en sogenaamde “barbare” het haar aanbid. Sy is aanbid as die vrugbaarheidsgodin. Haar invloed het elke aspek van die Efesiërs se lewe deurdrenk – burgerlik, ekonomies en kultureel. Haar tempel, die Artemesium, was buite die stadsmure geleë en word algemeen gereken as een van die sewe wonders van die antieke wêreld.  Die tempel het op ʼn platform gestaan 120 X 70 meter groot. Daar was tien trappe tot op die platform en nog drie trappe tot by die werklike gebou.  Die tempel was meer as 100 meter lank, 70 meter breed en 18 meter hoog. Daar was 127 pilare – elk die geskenk van ʼn koning. Elke pilaar was gemaak van marmer uit Paros. In die middel van die gebou was die altaar – 6 X 6 meter groot en die kolossale beeld van die godin. Die altaar was die werk van Praxiteles, die grooste van al die Griekse beeldhouers. Artemis se beeld was swart met baie borste – ʼn teken van vrugbaarheid. Die beeld van Artemis was so oud dat niemand seker was waar dit vandaan kom en hoe oud dit was nie. Daarom is geglo dat die beeld uit die hemel geval het! Die tempel was nie alleen ʼn getuienis vir die Efesiërs se toewyding aan haar nie, maar ook ʼn teken van die voorspoed van die bewaarders van die kultus.

Die Efesiërs was trots op hulle godin. Luister net na die stadsklerk as hy die skare tot bedaring bring: Efesiërs … watter mens weet nou nie dat die stad van die Efesiërs die beskermer is van die tempel van die groot Artemis en van haar beeld wat uit die hemel geval het nie? (Handelinge 19:35).

Ons is bewus van twee jaarlikse feeste ter ere van Artemis wat in Efese gehou is:

(a)    Die Artemesia in Maart-April

(b)   Die viering van Artemis se verjaardag in Mei-Junie.

Tydens hierdie feeste was daar kompetisies, optogte en bankette. Besoekers van dwars oor die Griekse wêreld het die vierings bygewoon. Die inkomste van die tempel was verstommend. Omdat die tempelterrein beskou is as heilig en niemand dit sou waag om daar te oortree nie, het dit as veilige bank vir die rykes gedien. Die toneel in Handelinge 19:23 – 41 waar die vakmanne in opstand kom omdat Paulus hulle besigheid nadelig beïnvloed het, is beslis baie moontlik. Dit wys net vir ons hoe ekonomiese, burgerlike en godsdienstige sake ineengestrengel was.

ʼn Ander belangrike kultus in Efese was keiseraanbidding. Reeds in 29 vC het Augustus aan hulle die reg verleen om heilige gebiede langs die administratiewe gebou aan Dea Roma en Divus Iulius toe te wy. Keiseraanbidding het alle aspekte van die bevolking se lewe geraak. Dit gaan gepaard met veelvuldige feeste, optogte en spele. Geen inwoner van Efese was nie bewus en beïnvloed deur die kultus nie. Die keiserkultus en die aanbidding van Artemis was nie kompetisie vir mekaar nie.

Maar Efese was ook die tuiste van misdadigers.  Misdadigers kon by die tempel van Artemis asiel gekry het. Enige misdadiger wat die tempelterrein bereik het, was veilig. In die tyd van Paulus word dit bereken dat Efese tussen 200 000 en 250 000 inwoners gehad het – party sê selfs so veel as 500 000 inwoners. Efese was die derde grootste stad in die Romeinse Ryk naas Rome en Aleksandrië.

Efese het ʼn redelike groot Joodse bevolking gehad. Hierdie Jode het baie voorregte geniet: hulle was vrygestel van militêre diens, hulle kon as Jode bymekaarkom, hulle kon die tempelbelasting invorder en het toestemming gehad om hulle eie rituele en gebruike te volg. Van die Jode het selfs Romeinse burgerskap gehad. Hulle het ʼn belangrike rol in die stad se burgerlike en handelslewe gespeel. Volgens Josefus was daar een of meer sinagoges in die stad. In Handelinge 18:19 lees ons dat Paulus na die sinagoge is waar hy met die Jode geredeneer het.

Paulus se verblyf in Efese was waarskynlik die suksesvolste deel van sy hele bediening. Lukas vertel nie veel van hierdie tyd nie. Hy konsentreer op die skeuring in die sinagoge. Vir drie maande het Paulus met vrymoedigheid in die sinagoge geredeneer oor die koninkryk van God en die mense daarvan probeer oortuig. Van die mense het die evangelie belaglik probeer maak. Paulus en die gelowiges verlaat die sinagoge en hou daagliks in die saal van Tirannus besprekings. Lukas beskryf dit as ʼn skeiding en nie dat die gelowiges uitgeban is nie. In die saal van Tirannus vergader Paulus-hulle vir twee jaar lank.

Om die saal te huur, moes Paulus ʼn paar welgestelde ondersteuners gehad het om die huur te kan betaal. Moontlik was dit die hoë amptenare van die provinsie (Handelinge 19:31). In van die ou tekste lees ons dat Paulus van 11:00 tot 16:00 (Die tyd vir die Middellandse siësta) besprekings gehou het. Verder het hy homself met sy twee hande onderhou. Die skuif van die sinagoge na die saal het sy besprekings meer toeganklik vir die inwoners van Efese gemaak – Jode sowel as Grieke.

Omdat Efese die hoofstad van die provinsie was, het mense dikwels na en van die stad gereis . Ons kan in ons verbeelding sien hoe spanne uitgestuur word om die evangelie verder te verkondig – suidwaarts na Magnesia en Miletus, noord na Smirna en Pergamum en in die valleie op na Laodisea, Hiërapolis, en Kolosse en na stede soos Sardis, Filadelfia en Tiatira. Dit was uit Efese waar Paulus sy bekende briewe aan die Korintiërs geskryf het. Party geleerdes glo dat Paulus se tronkbriewe (Filippense, Kolossense en Filemon) geskryf is terwyl hy in Efese in die tronk was.

Efese voldoen in alle opsigte aan Paulus se strategiese plan – ʼn groot, besige stad wat ʼn invloed op die omgewing uitgeoefen het. Efese dien as ‘t ware as ʼn spilpunt vanwaar die evangelie versprei is.

Outeur: Dr Coen Slabber

Filippi – Coen Slabber

Ons gaan voort met ons beskrywing van belangrike stede wat Paulus besoek het en waarin hy gemeentes gestig het. Vandag kyk ons na Filippi.

In Troas sien Paulus in die nag in ʼn gesig ʼn Masedoniese man wat by hom staan en smeek: Kom oor na Masedonië toe en help ons (Handelinge 16:9). Hy vaar van Troas na Samotrake en Neapolis en vandaar gaan hy na Filippi. Dit was in die jaar 49 of 50. In hierdie stad het ons ʼn paar dae gebly (16:12). Hierdie gemeente was die eerste gemeente op Europese bodem. Lukas se vertelling van Paulus se besoek fokus op drie persone: Lidia, ʼn Griekse slavin met ʼn waarsêersgees en ʼn Romeinse tronkbewaarder.

As Paulus ʼn plek soek om die evangelie te verkondig, doen hy dit uit ʼn strategiese hoek. Hy soek altyd ʼn groot of belangrike stad uit. ʼn Tweede vereiste was dat die stad ʼn sleutelrol in die omgewing moes gespeel het. Lukas beskryf Filippi as ʼn belangrike stad in daardie deel van Masedonië (16:12). Selfs vandag nog is baie van hierdie stede wat Paulus gekies het belangrike pad- en spoorwegaansluitings.

Filippi voldoen aan Paulus se vereistes. Daar was veral drie aansprake wat Filippi kon maak:

(1)    In die omgewing was daar goud- en silwermyne. Hierdie myne was sedert die tyd van die Fenisiërs ontgin. In Paulus se tyd word hulle nie meer aktief ontgin nie, maar hulle het gesorg dat Filippi ʼn belangrike handelsentrum in die antieke wêreld was.

(2)    Die stad is gestig deur en vernoem na Filippus II, die vader van Aleksander die Grote. Dit is geleë op dieselfde plek as die antieke stad Krënides (dit beteken die putte of fonteine). Filippus stig die stad in 368 vC, want dit was op ʼn baie strategiese plek geleë. Dit was geleë langs die Via Egnatia wat Filippi aan Neapolis (dien as Filippi se hawe) verbind het. Na die weste verbind hierdie hoofweg Filippi en Tessalonika.  Daar is ʼn reeks heuwels wat Europa van Asië, die Ooste van die Weste skei. By Filippi was daar ʼn pas deur hierdie heuwels. Die stad het die pad tussen Europa en Asië beheer, want reisigers moes deur hierdie pas gaan. Geen wonder dat een van die geskiedkundigste veldslae hier plaasgevind het nie – dit is hier waar Antonius vir Brutus en Cassius verslaan het –  ʼn beslissende veldslag wat die toekoms van die Romeinse Ryk bepaal het.

(3)    Filippi was ʼn Romeinse provinsie. Romeinse provinsies was nie provinsies soos ons dit ken nie – ʼn buitepos van die beskawing in onontwikkelde dele van die wêreld nie. Romeinse kolonies was militêr belangrik. Soldate wat hulle diensplig voltooi en Romeinse burgerskap verkry het, is deur Rome uitgestuur om hulle by hierdie strategiese padverbindings te vestig. Gewoonlik is hulle in groepe van 300 soldate met hulle vroue en kinders uitgestuur. Hierdie kolonies was die fokuspunte van die Romeinse padsisteem – ʼn padsisteem spesiaal so beplan dat militêre versterkings baie maklik van die een provinsie na die ander gestuur kan word. Hulle was dus baie belangrik vir die behoud van vrede in die Ryk. Aanvanklik het ons kolonies slegs in Italië gekry, maar mettertyd kom hulle verspreid oor die hele Romeinse Ryk voor. Later is die titel kolonie aan enige stad wat deur die regering vir getroue diens vereer is, toegeken. Kolonies was vrygestel van belasting en die Romeinse wet het gegeld.

Hierdie kolonies was in werklikheid klein stukkies van Rome. Hulle trots op hulle Romeinse burgerskap was hulle uitstaande kenmerk. Die taal, kleredrag, gebruike en seremonies was dié van Rome. Hulle sou nie daarvan droom om deel te word van die mense van hulle omgewing nie. Luister net na Paulus en Silas se aanklaers in Filippi: Hierdie mense is Jode wat moeilikheid maak in ons stad. Hulle wil vir ons gebruike leer wat ons as Romeine nie kan aanvaar of navolg nie (Handelinge 16:20 – 21). ʼn Romeinse burger het nooit vergeet dat hy ʼn Romein is nie. [Ons vergeet so maklik dat ons Christene is.] Nêrens was mense trotser op hulle Romeinse burgerskap as juis hier in die kolonies nie.

Filippi was nie ʼn groot stad nie. Dit is omring deur groot landerye. Die inwoners was ʼn mengsel van veteraan soldate, Grieke, Masedoniërs en vreemdelinge. Die Via Egnatia het dwarsdeur die stad geloop. Langs die hoofpad kry ons die forum – die handel- en regeringsentrum. Daar was verskeie tempels en twee gemeenskaplike baddens. Die stadsmure en ʼn indrukwekkende teater dateer uit die tyd van Aleksander die Grote.

In meeste stede van destyds was daar ʼn groot aantal kultiese praktyke beoefen – so ook in Filippi. Soos ʼn mens sou verwag van ʼn Romeinse kolonie, was die keiserkultus belangrik. Die tempels by die forum was aan Augustus, Livia, Claudius en Rome gewy. Ons moet onthou dat die keisers destyds verantwoordelik was vir die handhawing van vrede, die administrasie van die reg, bystand in tye van swaarkry (byvoorbeeld hongersnood). Hulle het dus die funksies verrig wat mense destyds van gode verwag het.

Daar was ook tempels vir die tradisionele Griekse gode (Zeus, Apollo, Artemis, ens.). Die Filippense het selfs kultusse uit die Ooste (soos die Egiptiese kultusse van Isis en Osiris) verwelkom.

Was daar ʼn Joodse gemeenskap in Filippi? As ons Lukas se beskrywing in Handelinge 16 lees, kry ons die indruk dat Paulus-hulle die eerste paar dae gesoek het na ʼn sinagoge – sonder sukses. Lukas sê dat hulle tot die sabbatdag gewag het en toe na ʼn rivier buite die stadspoorte gegaan het – omdat ons gedink het daar sou ʼn Joodse bidplek wees. Hierdie sogenaamde proseuche was ʼn Joodse bymekaarkomplek (nie noodwendig ʼn gebou nie) vir gebede op die Sabbat en vir onderrig in die tora. Die rivier is waarskynlik vir rituele reiniging gebruik.

Na so ʼn nederige begin, is dit verbasend dat Paulus met soveel blydskap vir hulle kon bid:

Ek dank my God elke keer as ek aan julle dink. In al my gebede bid ek altyd met blydskap vir julle almal, omdat julle van die eerste dag af tot nou toe saamgewerk het aan die verkondiging van die evangelie (Filippense 1:3 – 5).

Outeur: Dr Coen Slabber

Kolosse – Coen Slabber

Ongeveer 150 km vanaf Efese, in die vallei van die Lykus-rivier, was daar eens drie belangrike stede: Laodisea, Hiërapolis en Kolosse. Hulle was deel van die Romeinse provinsie Klein-Asië. Hiërapolis en Laodisea was weerskante van die rivier geleë ongeveer 10 km uitmekaar. Kolosse was ongeveer 18 km stroom op en geleë op die hoofroete van Efese en Sardis na die Eufraat en sy wolindustrie. Kolosse was die oudste van die drie stede en is oorspronklik deur die Frigiërs gevestig en bewoon. [Dit was naby Denizli in die teenswoordige Turkye.]

Hierdie vallei het twee uitstaande kenmerke gehad:

(a)    Aardbewings het algemeen in hierdie gebied voorgekom. Laodisea is meer as een keer deur ʼn aardbewing verwoes. In 60/61 het ʼn aardbewing die stede in die vallei erg beskadig. Paulus maak geen melding hiervan in sy brief nie. Die brief is daarom waarskynlik voor die aardbewing geskryf.

(b)   Die water van die rivier en sy sytakke was ryk aan kalk.

Hierdie was ʼn ryk gebied en bekend vir twee beroepe:

(1)    Vulkaniese grond is altyd baie vrugbaar. Groot troppe vee het in die omgewing gewei. Die wolbedryf was baie belangrik. Veral Laodisea was bekend vir hoë gehalte kledingstukke. Daar was ook die gewone landbouprodukte van destyds – vye, olywe en druiwe.

(2)    Die kleuring van materiaal.  Die kalkwater was besonder geskik vir die kleur van materiaal. Kolosse was bekend vir wolstof wat skarlaken gekleur was.

Aanvanklik was hierdie drie stede ewe belangrik. Mettertyd word Laodisea die politieke sentrum en finansiële hoofkwartier vir die hele streek. Hiërapolis was ʼn handelsentrum. Daar was ook ʼn baie bekende spa. In hierdie vulkaniese gebied was daar baie fonteine – party met warm water. Hulle was bekend vir hulle genesende eienskappe. Mense het van heinde en verre gekom om hier te bad en van die water te drink.

In die gebied van die drie stede was daar baie Jode. Baie jare tevore (in ongeveer 200 vC) het Antiogus die Grote twee duisend Joodse families van Mesopotamië  en Babilon in hierdie gebied hervestig. Hulle moes die gebied stabiliseer. Hierdie Jode was voorspoedig en daarom het ander van hulle volksgenote hulle ook mettertyd hier gevestig. Kolosse het waarskynlik in die omgewing van 3000 Joodse inwoners – insluitend hulle gesinne – gehad.

Op ʼn stadium was Kolosse net so groot soos die ander twee. Kolosse was teen die Kadmus-berge geleë. Dit was ʼn belangrike stad, want dit het al die passe deur die berge beheer. Xerxes en Cyrus het met hulle invallende leërs daar oorgebly. Mettertyd het Kolosse egter agteruitgegaan. Vandag nog sien ons die ruïnes van Hiërapolis en Laodisea, maar daar is geen oorblyfsels van Kolosse nie – ons raai maar waar die stad geleë was.

Dit was die tuiste van die kultus van Sibille, die moedergodin. Aanbidding van hierdie godin het vrugbaarheidsrituele, maar ook asketiese en rituele verminking ingesluit. Op muntstukke van Kolosse  kry ons ʼn aanduiding van ʼn hele reeks ander kultusse – Isis (ʼn Egiptiese godin), Sarapis, Mitras, Demeter, Helios (die son), Selene (die maan) en ook Artemis van Efese.

Die gemeente in Kolosse is nie deur Paulus gestig nie; Paulus self het nooit, sover ons weet, die gemeente besoek nie. Paulus sê dat hy hom vir hulle en vir die gelowiges in Laodisea en vir al die ander wat my ook nog nie persoonlik gesien het nie beywer (Kolossense 2:1). Die evangelieverkondiging van Epafras het waarskynlik die fondament vir die gemeente gelê. Epafras was ʼn inwoner van Kolosse en het waarskynlik tot bekering gekom tydens Paulus se verblyf in Efese. Nog ʼn inwoner van Kolosse was Filemon.

Gedurende Paulus se drie jaar in Efese is die hele provinsie Asië met die evangelie bedien. Daarom glo hy dat die gemeente in Kolosse binne sy apostoliese gebied geval het. Wat ons hier sien is die resultaat van Paulus se sendingstrategie. Hy vestig ʼn sentrum vir evangelisasie in ʼn groot stad (soos Efese). Individue en spanne gaan dan daarvandaan uit na die stede in die omgewing.

Hoe groot was die gemeente in Kolosse? In Filemon lees ons van die gemeente wat gereeld in jou huis bymekaargekom het. Hoeveel huiskerke daar was, weet ons nie. As ons Kolossense 2:1 lees, kry ons die indruk dat die huiskerke in Laodisea as deel van hierdie geloofsgemeenskap gefunksioneer het. Uit Kolossense 3:18 – 4:1 kan ons aflei dat slawe en kinders lede van die gemeente was.

Die kerk in Kolosse het meestal uit nie-Jode bestaan. Ook julle was voorheen ver van God af en vyandiggesind teenoor Hom, soos blyk uit julle sondige lewenswyse (1:21) – dit is die taal wat Paulus dikwels gebruik om na mense wat nie deel van die verbond was nie, te beskryf. In 3:5 – 7 gee hy ʼn lys van hulle sondes voordat hulle Christene geword het. Dit is die sondes wat ons by nie-Jode verwag.

Die brief wat Paulus aan die gemeente in Kolosse geskryf het, moes ook in die gemeente in Laodisea voorgelees word. In Kolossense 4:16 verwys Paulus ook na ʼn brief wat aan die gemeente in Laodisea gestuur is. Ongelukkig het ons nie meer hierdie brief nie.

[Ek gaan van die veronderstelling uit dat Paulus hierdie brief geskryf het, alhoewel dit nie ʼn uitgemaakte saak is nie.]

Outeur: Dr Coen Slabber