Die Handelinge van die Apostels: Filippus en die hofdienaar van Ethiopië (Hand 8:26-40) – Francois Malan

8:26 Lukas keer met sy verhaal terug na Filippus. Die Here stuur sy engel/hemelse boodskapper (vgl. by 8:29) na Filippus om aan Hom ’n opdrag te gee om op ’n spesifieke tyd, op ’n spesifieke plek met ’n spesifieke mens te gaan praat (vgl.  Ps 31:16 sê: ‘my tye is in u hand;’ Ps 139:3 ‘My omswerwinge en waar ek rus, U het dit afgemeet). Mordegai laat weet vir Ester: ‘miskien is dit juis op ’n tyd soos hierdie dat jy koningin geword het’ (Ester 4:14).

Daar is ’n aantal woordspelings in die Griekse teks:  Die engel sê: ‘Staan op! (2014 vertaling: Maak gereed!) en gaan na die suide…’ (kata mesêmbrian kan ‘na die suide’ beteken, of ‘teen die middaguur.’ Waarskynlik word altwee bedoel, dat hy teen die middaguur in die suide moet wees.

‘Gaan…met die pad wat afloop van Jerusalem na Gasa. Dit is verlate’ (erêmos woestyn, wildernis, eensame plek, verlate, sonder inwoners). ‘Afloop:’ Jerusalem lê in die Judese hoogland en Gasa op die Middellandse seevlakte by die suidgrens van die destydse Palestina en die begin van die woestynpad deur die Negev na Egipte. Die woord negev ‘droë’ verwys ook na die suide (1 Sam 27:10). ‘Dit’ kan na die verlate pad of na die verlate stad Gasa verwys – ‘dit’ (haútê vroulike vorm, ‘pad’ (hodós vroulike woord) en ‘Gasa’ (gaza vroulike woord) is in Grieks aldrie vroulik.

Die Here Jesus stuur Filippus weg uit sy vrugbare bediening in Samaria na die verlate pad. Die Griekse woord gazabeteken ‘skat,’ soos in staatskas, die reserwebank. Op die eensame pad na Gasa ontmoet Filippus op die middaguur se hitte die eensame reisiger, hoof van die staatskas van die Ethiopiese koningin. Met die woordspel op Gasa met twee betekenisse dui Lukas die bestiering van die Here aan. ’n Reis wat vir Filippus sinneloos moes gelyk het, is deur die Here die uitverkore tyd en plek vir sy openbaring (vgl. bv. onverwagte tye van die Here se openbaring: Paulus se bekering teen die middaguur, Hand. 22:6; Matt 25:6 se middernag wat die bruidegom kom, so ook van Paulus en Silas se middernagtelike gebed en sang in die tronk, Hand 16:25; die vierde nagwaak 3-6vm wat Jesus op die see aangestap kom na die dissipels wat worstel teen die wind, Markus 6:48; die vroue wat baie vroeg op die eerste dag van die week by Jesus se leë graf aankom, Mark 16:2; laat en op ’n verlate plek voed Jesus die skare, Matt 14:15; die Emmausgangers wat Jesus onverwags herken toe die dag al verby is, Luk 24:29; laat-aand in die geslote kamer verskyn Jesus skielik aan sy dissipels, Joh 20:19, ens.)   

8:27 Filippus gehoorsaam die opdrag van die engel, staan op en gaan. ‘En kyk!’ Lukas wys na Filippus se verrassing oor die ingryping van die Here: ’n swartman van Ethiopië (Jer 13:23), die eerste man uit Afrika wat gedoop word; daarby ’n eunug – ’n ontmande, wat volgens Deuteronomium 23:1 nie lid van die gemeente van die Here mag wees nie (die opsigters oor ’n harem in die Ooste is ontman, en sommige van die hofdienaars); ’n minister van die kandake (’n titel soos farao) vir die koningin van Ethiopië – Ethiopië was destyds deel van die Soedan, wat oor ’n wye gebied van Afrika versprei was. Ethiopië het ’n reeks koninginne gehad wat oor hulle regeer het; en omdat sy ’n koningin was sou haar hoë amptenare waarskynlik ontman wees – hy was oor al haar skatte (gazas) aangestel, haar minister van finansies. Die man het na Jerusalem gekom om te aanbid.

Waarskynlik was hy ’n godvresende wat in aanraking gekom het met die Jode in die suide van Egipte, en hulle God aanbid het. Teen 570 v.C. was daar reeds ’n Joodse nedersetting op Elefantine gevestig. Dit was ’n eiland in die Nyl, deel van die stad Aswan naby die destydse grens tussen Egipte en Soedan. Die papiri wat sedert 1893 daar opgegrawe is, het o.a. briewe wat in 410 v.C. hulp vra met die herbou van hulle tempel wat deur die priesters van Khnum, ’n Egiptiese god, verwoes is. Jode het hulle in Egipte gevestig toe hulle in 585 v.C. vir Nebukadnesar gevlug het (2 Kon 25:26, vgl. Jer 43;4-7).

Of die Jode in Jerusalem die eunug in die voorhof van die heidene toegelaat het, is nie seker nie. Maar die besoek het skynbaar nie so goed verloop soos hy gehoop het nie, want hy ry nie met die beter besige pad tussen Jerusalem en Gaza nie, maar met die eensame pad in die hitte van die middag, wat lyk asof hy mense probeer vermy omdat hy beskaamd terugry Ethiopië toe. Ps 68:32 se voorspelling dat die Kussiete bronsware uit Egipte eiehandig en haastig vir God bring, begin weer eens in vervulling gaan. 

8:28 Op pad terug van Jerusalem af met sy oordekte wa wat rustig deur perde getrek is sodat hy kon lees, het die man die profeet Jesaja hardop gelees, soos destyds gebruik was. Moontlik het hy ’n kopie van die Jesajaboekrol in Jerusalem bekom. Boeke het eers teen die einde van die eerste eeu die moeilik hanteerbare boekrol begin vervang. Alles is met die hand afgeskryf van ’n ouer manuskrip af en was duur, wat so’n hoë amptenaar egter sou kon bekostig.

Jesaja is die enigste boek in die Ou Testament wat goeie nuus het vir eunugs wat die Here dien: ‘’n Ontmande moenie van homself dink: ek is maar ’n droë boom nie. So sê die Here aan die ontmandes…Ek sal in my tempel en aan sy mure ’n teken gee, ’n erenaam wat beter is as seuns en dogters… en ’n naam wat nie uitgewis sal word nie … want my tempel sal uitgeroep word tot ’n huis van gebed vir al die volke’ (Jes 56:3-7). Die laaste gedeelte is deur Jesus aangehaal  toe Hy die tempel gereinig het (Luk 19:46). En nou begin die profesie van Jesaja ook vervul word.

8:29 Die Engel of boodskapper van God word hier die (Heilige) Gees genoem. Soos Hy aan Filippus die eienaardige opdrag gegee het om na die eensame pad na Gasa toe te gaan (8:26), wys Hy nou wat die rede was vir die opdrag. Nou word Filippus beveel om by die wa te bly (kollaomai beteken om vas te klou aan, of om aan te sluit by). Die Gees wat Filippus reeds vervul het oor sy verkiesing as helper vir die apostels (Hand 6:3) en in hom woon om hom te lei, oortuig hom van die doel van sy sending na hierdie vername man toe. Uit homself sou hy vir seker nooit so iets bedink het nie.

8:30 Filippus gehoorsaam en sien nie alleen die man nie, maar hoor ook waaroor hy met hom moet praat. Die Here het klaar gesorg vir die aanknopingspunt. Haastig hardloop hy na die wa toe, hoor die man hardop lees uit die profeet Jesaja en vra hom of hy werklik begryp wat hy lees (ara en ge waarmee die sin in Grieks ingelei word beteken albei ‘werklik’ ‘inderdaad’ en is aan die begin van die frase na mekaar gestel om die vraag te beklemtoon). Verstaan hy werklik die betekenis van die profesie van Jesaja (en die vervulling daarvan deur Jesus)? Die man lees waarskynlik ’n Griekse weergawe van Jesaja, in die wêreldtaal van destyds, wat ook in Ethiopië deur ’n minister, wat buitelandse kontakte vir sy land moes onderhou, gepraat het. Die woorde van die Griekse vraag behels ’n paronomie (woorde wat eners klink): ginōskō ‘verstaan’ jy wat jy anaginōskō ‘lees?’Die woordspel wat die Heilige Gees aan Filippus gegee het (vgl. Luk 12:12) sou die Ethiopiër se belangstelling in Filippus se mening geprikkel het. 

8:31 Die Ethiopiër antwoord: ‘Hoe sou ek kon as nie iémand vir my verduidelik nie’ (hodêgeō om iemand te lei om kennis te verkry). Dit klink soos ’n aanklag dat niemand in Jerusalem die profesie vir hom kon verduidelik nie. Dit blyk ook dat die Heilige Gees die begeerte om die profesie beter te verstaan by hom gewek het. Hy nooi Filippus om verder saam met hom te ry: hy het ‘Filippus genooi om op die wa te klim en by hom te kom sit’ om vir hom te kom inlei in die boodskap van Jesaja.

8:32 Die gedeelte wat die Ethiopiër besig was om te lees en waaroor hy getob het, is die Griekse weergawe van Jesaja 53:7b-8a, wat hier aangehaal word. Maar Lukas haal die woorde van die Jesaja verkeerd aan. In die Septuaginta (die Griekse vertaling van die Ou Testament) en die Hebreeuse teks van Jesaja wat deur die Afrikaanse Bybels gebruik is, staan: Die lam wat geslag word en die skaap wat geskeer word. In Handelinge se vers 7b ruil Lukas dit foutiewelik om as die skaap wat geslag word en die lam wat geskeer word.

Vers 33 lewer groter probleme op: die Hebreeus en die 1983 Afrikaanse vertaling lui: ‘terwyl hy gely het en gestraf is, is hy weggeneem.’ Dit word in die Septuaginta en in Handelinge: ‘in vernedering is regspraak hom ontneem.’

Hebreeus: ‘Maar sy geslag – wie kon vertel dat hy uit die land van die lewendes afgesny is; vir die oortredings van my volk was die plaag op hom gelê (1983-Afrikaans: ‘en wie van sy mense het dit ter harte geneem dat hy afgesny is uit die land van die lewendes? Hy is gestraf oor die sondes van my volk). Septuaginta: ‘wie sal sy geslag ten volle vertel, want sy lewe is van die aarde af weggeneem; oor die sondes van my volk is hy tot die dood gelei.’  Handelinge het net die eerste deel van die Septuaginta: en wie sal sy geslag ten volle vertel, want sy lewe is van die aarde af weggeneem.

Die beeld van die lam en die skaap verduidelik die gelatenheid waarmee die Kneg van die Here van Jesaja 52-53 sonder teenspraak sy lyding sou verduur.

‘Is hy weggeneem’ word vervang met ‘sy regspraak word hom ontneem,’ maar kom later voor in ‘sy lewe is van die aarde af weggeneem.’

Niemand kan sy geslag, die mense wat aan hom behoort, ten volle beskryf nie, hoe en hoeveel sy volgelinge sal wees nie, so baie sal hulle wees en so anders hulle manier van lewe, omdat hy deur die opstanding van die aarde af weggeneem word.

Die Here het die Ethiopiër gelei om juis op dié oomblik oor die kernteks van die verlossing na te dink. Jesaja se profesie is egter redelik onduidelik vir iemand wat nie weet van Jesus se plaasvervangende dood en sy opstanding uit die dood nie.

8:34 Hoflik en beskeie pleit die hoë amptenaar by Filippus (deomai dringend vra omdat daar ’n nood is): oor wie sê die profeet dit? Is Jesaja self die Kneg van die Here van wie hy hier praat, of iemand anders? Vir alle ongelowiges, Jode en nie-Jode, was dit deur die eeue die vraag rondom Jesaja 53, omdat hulle nie aanvaar dat Jesus God se beloofde Messias is wat as die Seun van God vir ons sonde as Kneg van die Here gesterf het en die dood vir ons oorwin het nie.

8:35 Vir Filippus was die vraag ’n welkome aanknopingspunt om Jesus as die goeie nuus aan hom te verkondig. Die man van wie Jesaja praat is Jesus! Die kernwoorde van dié Skrifgedeelte verwys na Jesus as die Kneg van die Here wat sy onregverdige dood in stilte aanvaar het, dat Hy uit die dood opgestaan het en na die hemel opgevaar het. Dit blyk uit 8:36 dat hy ook die ryke betekenis van die doop verduidelik het.

8:36 In die dorre landstreek waardeur hulle reis is daar nie baie water nie. By een van die wadi’s het die Here op dié tydstip beskik dat hulle by water uitkom. Die ontmande sien die water en vra wat verhinder dat hy gedoop word. Uit Filippus se verkondiging weet die man blykbaar dat geloof in Jesus as Verlosser van jou sonde en om Hom te volg, deur Hom bevestig word deur die doop in sy Naam. Anders as die Joodse wet, verhinder Jesus niemand wat Hom wil volg nie. Jesaja 45:22 sê reeds: Kom na My toe dat julle gered kan word, almal op die aarde. Jesaja 56:3-6 sluit die ontmandes wat die Here wil dien daarby in.

[Vers 37 makeer in die oudste manuskripte, bv. Papirus 45 uit ongeveer 225 n.C., kodeks Sinaiticus ongeveer 325 n.C., kodeks Vatikanus ongeveer 350 n.C., ens. Die eerste manuskrip wat die vers opgeneem het is kodeks E uit die vroeë seshonderd jaar n.C. maar is reeds aangehaal deur Ireneus in 202 n.C. Die teks lui: ‘En Filippus het gesê: As jy met jou hele hart glo, kan jy gedoop word. En hy het geantwoord en gesê: Ek glo dat Jesus Christus die Seun van God is.’]

8:38 Uit die bevel van die hofdienaar dat die wa moet stilhou kan afgelei word dat daar ’n drywer van die wa was aan wie die opdrag gegee is. Filippus en die ontmande klim altwee af tot in die water waar Filippus hom doop. 

8:39 Onmiddellik na die doop gryp die Gees van die Here andermaal in deur Filippus skielik weg te neem  (harpazō gryp, skielik wegneem), hoe word nie gesê nie, maar die eunug kon hom nie meer sien nie, maar mense van die stad Asdod, noord van Gasa, het hom daar gesien.

Die Here het die hofdienaar van Ethiopië aangeneem en daarom kon hy sy reis met blydskap voortsit. Dink daaraan, ’n eunug wat ten spyte van sy liggaamlike toestand deur die doop en Gees ’n volwaardige lid van die nuwe volk van God geword het. Lukas se Evangelie en Handelinge vertel telkens van die vreugde wat geloof in die Here Jesus veroorsaak (bv. Luk 19:6 Saggeus se blydskap; 19:37 die skare se blydskap; Hand 11:23 Barnabas se vreugde; 13:48 heidene wat die woord aanneem; 13:52 die dissipels vervul met blydskap; 15:31 Antiogië se vreugde). Galasiërs 5:22 sê: vreugde is die vrug van die Heilige Gees se inwoning in die gelowige (vgl Rom 14:23;1 Thess 1:6).

8:40 Filippus is egter in Asdod gevind waar hy voortgaan om die evangelie te verkondig. Die ou Filistynse stad lê 32 kilometer noord van Gasa. Die passiewe werkwoord ‘is gevind’ kan ook refleksief vertaal word, dat hy homself daar bevind het, en dat hy nie tydens sy wegrukking bewus was van wat met hom gebeur nie, maar dat dit net ’n oombliklike oorstap uit die wadi in die stad Asdod 32 kilometer verder was, soos gesuggereer deur die woord dat die Gees hom skielik ‘gegryp het’ in vers 39 (vgl. hoe Petrus dog hy droom toe hy uit die tronk verlos is, Hand 12:9,11; Paulus in 2 Kor 12:2-4). Van Asdod af stap Filippus noord en verkondig die evangelie in elke dorpie wat hy deeglik deurgaan (vgl. dierchomai in 8:4) tot by Sesarea aan die see. Op die pad lê bv. die dorpe Lidda en Joppe waar Petrus later gemeentes vind (Hand 9:32, 36). Sesarea (Kaisaria die stad van die Kaisar/Caesar) was die woonplek van die Romeinse goewerneur. Hier kom Petrus om vir die heidense hoofman Kornelius en sy nie-Joodse vriende die evangelie te verkondig en hulle te doop (Hand 10). Filippus werk vir baie jare in Sesarea. Met Paulus se terugkoms van sy derde sendingreis op pad na Jerusalem, bly hy ’n paar dae by Filippus in Sesarea (Hand 21:8-9,16). Paulus bly daarna vir twee jaar in die gevangenis in Sesarea waar sy eie mense vir hom kon sorg (Hand 24:23,27). Die stad word later ’n belangrike sentrum van die Christelike teologie waar die kerkvader Origenes vanaf 230 n.C. die leier word van die Bybelskool, en hom toelê op die verklaring van die Skrif.  Eusebius 265-339 n.C. brei die biblioteek uit, wat Origenes begin het, en skryf sy ‘Kerkgeskiedenis’ in 10 boeke verdeel, wat tot 324 n.C. strek.

Skrywer: Prof Francois Malan