Wat is die mens! (2)

Daar is natuurlik nie net ooreenkoms tussen God en mens nie. Daar is ook verskil. Hierdie verskil is enersyds daar omdat God wel Gód is. God het ons geskep en God het ons deur Christus verlos. Hierop kan ons net dankbaar reageer. Ons kan nie God wees nie, maar word tog opgeroep om soos God te wees. Andersyds is daar natuurlik ook verskil tussen God en mens omdat ons ménse is. Daar is ‘n fyn balans in wat ons moet wees en wat ons nie moet wees nie. Wanneer ons met God probeer ooreenkom juis wanneer ons anders moet wees, is dit sonde en wanneer ons anders is juis wanneer ons moet ooreenkom, is dit ook sonde. So kan ons oor die eeue heen duidelik sien hoe die mens hierdie rolle voortdurend verwar het.

Ons kan dit ook anders probeer uitdruk. Omdat God ‘n verbond met die mens gesluit het, is daar nou ‘n ontvangkant sowel as ‘n geekant in hierdie verhouding – Ek sal vir jou God wees en jy sal vir my ‘n volk wees. Gehoorsaamheid kan nie sonder gesag bestaan nie, soos dankbaarheid nie sonder genade, en hoop nie sonder beloftes nie. Maar hierdie hoofletter “Ja” van God vir die mens, moet voer tot die kleinletter “ja” van mens tot mens. Soos ons van God ontvang en aan God gee, so moet ons ook aan mekaar gee en van mekaar ontvang. Sonde is nou wanneer hierdie wisselwerking van gee en ontvang nie deur ons gereflekteer word nie.

Wanneer die individuele mens alle fokus kry, word die mens in sy of haar enkelvoud, losgemaak van groter verbande en dus atomisties gesien. Die individu se belange mag, volgens hierdie siening, nooit deur die gemeenskap of groep se belange oorheers word nie. Vryheid is dan individuele vryheid, gelykheid die gelykheid van individue en regte die regte van individue. Daarom word ook gesê dat toe die eerste mens, teen God se uitdruklike verbod, van die verbode vrug geëet het, dit eintlik ‘n triomf van die individuele mens was wat in vryheid self besluit het wat vir hom of haar die beste is. Adam was nie die eerste Hebreër nie, ook nie die eerste man nie, maar die eerste mens. Die feit dat hierdie mens die beeld van God is, gaan hierdie gedagtegang voort, hou in dat hy of sy oor ‘n waardigheid (dignity) beskik wat verhewe is bo elke organisasie van die menslike gemeenskap of selfs die staat.

Dit beteken dan ook dat hierdie individuele mens inherent goed is en tas dit die mens wesenlik aan om die teendeel te beweer. Die beeldskap waarborg hierdie goedheid en vermoë tot regte keuses. Nie die resultaat van die keuse is egter die vryheid nie, maar die keuse self. Daarom kan die voorstander van hierdie siening ook sê: al sal ek sterf voordat ek jou standpunt aanvaar, is ek ook bereid om te sterf vir jou reg om jou standpunt uit te spreek. Die mens word dus intrinsiek in hom of haar die gesag en die norm vir alles.

Hierdie mens het basiese regte en dit moet in die wetboek gewaarborg word. Hierdie reg is onvervreembaar, onaantasbaar en onvernietigbaar. Dit bepaal menswees. Bekend is die stelling van Artikel 1 van die Verenigde Nasies se bekende Universele Verklaring van die Regte van die Mens (1948): “Alle mense is vry en gelyk gebore wat waardigheid en regte betref.” Daarom moet daar ‘n gees van leef en laat leef heers. Dit beteken natuurlik dat alle norme gerelativeer word omdat elkeen geregtig is op ‘n eie maatstaf.

Die belangrikste gebrek by ‘n mensbeskouing waar die individu oorgeaksentueer word en waar nie ‘n gemeenskaplike waardesisteem geld nie, is ‘n willekeurige vryheids­begrip aanwesig en natuurlik ook die miskenning van grotere verbande.

Die aksentuering van die individu het darem ook waarde. Die oortuiging moes uiteindelik seëvier dat een ras of een geslag nie verhewe bo ‘n ander is nie. Die neiging om die uitdrukking “beeld van God” in Genesis 1:27, Christologies in terme van Kolossense te verstaan, is nie korrek nie. Hierdie afleiding is nie net eksegeties foutief nie, maar laat die moontlikheid inderdaad oop dat die een punt van Genesis 1:26 naamlik dat die méns-homo sapiens-die beeld van God is, nie gehoor is nie. (Genesis 9:24-27) probeer interpreteer as die een mens se verhewenheid oor ‘n ander nie. Hierdie dwaling was wel tot in die agtiende eeu gebruik om slawerny te regverdig.

Die waarde van die individuele mens het ook die betekenis dat die posisie van die vrou teenoor die man herwaardeer is. Vir hoe lank het die kerk nie die vrou ondergeskik aan die man verklaar nie! (Wanneer gaan die huweliksformulier tog aangepas word!). Dit is maar kwalik drie dekades dat die vrou in Afrikaanssprekende kerke in die amp erken is. Maar hierdie besluit het nie maklik gekom nie! Die OAV wou byvoorbeeld nog Febe in Romeine 16:1 slegs ‘n dienares noem en nie ‘n diaken nie, ten spyte van die duidelike Grieks! Die boodskap van Galasiërs 3:28 bly egter deurslaggewend vir die verstaan van die posisie van die vrou: “Dit maak nie saak of iemand Jood of Griek, slaaf of vry, man of vrou is nie: in Christus Jesus is julle almal één.” Dit is opmerklik dat Paulus in hierdie teks nie volstaan met die uitdrukking, “Jood of Griek” nie (per slot van rekening gaan die argument oor die feit dat Grieke nie besny hoef te word as hulle tot geloof kom nie), maar oorgaan om “slaaf of vry, man of vrou”, by te voeg. Duidelik word die uiterste konsekwensie getrek: nêrens onder Christene hoort daar diskriminasie nie. Opvallend is dat daar letterlik staan, “man en vrou” en nie man of vrou nie. Dit is dus ‘n teruggrype na die uitdrukking in Genesis 1:27 wat vir ons wil sê dat dit geen “skeppingsordening” is dat man en vrou in Christus verskillend is nie.

Daar moet ook gewaak word teen die verkeerde verstaan van die goedheid van die mens met sy keerkant van die totale verdorwenheid. In die Reformatoriese denke word die totale verdorwenheid deurgaans in terme van die verlossing van die mens hanteer en nooit absoluut nie. Ons goeie werke kan ons nie red nie. Alleen Christus kan ons red. Maar nou moet ons nie die gedagte van die “oneindige kwalitatiewe verskil tussen God en mens” so ver voer dat die mens as ‘n soort uitvaagsel voor God beskou word nie! Daarvoor is onder andere Psalm 8 se boodskap darem te duidelik. “U het hom net ‘n bietjie minder as ‘n hemelse wese gemaak en hom met aansien en eer gekroon”. Maar die grootste waarde heg God natuurlik aan die mens wanneer God aan mense gelyk word. God word juis méns!

Wanneer die kollektiewe verstaan van die mens weer geaksentueer word, word gewoonlik op die woord, ha adam (die mens) gewys, as geen aanduiding van ‘n bepaalde geslag of bepaalde stam nie, maar as ‘n soortnaam. Dit gaan in Genesis 1 en 2 dan om die skepping van die mensheid. Daar is ook ‘n verskeidenheid van groepe waarin mense hulle versamel: volk, ras, ideologie, geloof of kombinasies hiervan. (Die enigste prinsipiële onderskeiding wat die Bybel wel ken, is natuurlik die universele geslagonderskeiding van Genesis 1:27, alhoewel dit deur enkeles ontken word).

Die bekende voorbeeld van kollektiewe vergrype van die mens in die Bybel is die verhaal van die toring van Babel (Genesis 11). Hierdie verhaal is die mensdom se gebalde vuis na die lewende God, ‘n teken van menslike selfverheerliking, ‘n simbool van kollektiewe selfvergoddeliking as poging om die wêreld sonder God te organiseer en “naam te maak”. Daarom is dit so jammer dat daar voorbeelde is waar hierdie verhaal as teologiese bewysplaas aangebied word vir die sanksionering van die volkereverskeidenheid (deur o.a. Totius). Dit is ‘n stuk ongehoorsaamheid van die mensdom teenoor God. Vergelyk maar die verband tussen Genesis 1:28 met 11:4.

Hierdie verabsolutering van die kollektiewe het meermale in die geskiedenis neerslag gevind. In ons eeu is daar al byvoorbeeld verklaar dat die enkeling alleen sin het in soverre hy of sy in die volk opgaan. Ander gee weer aan die kollektiewe ‘n ideologiese grondslag wanneer dit verklaar dat alles wesenlik materie is en die mens se sin lê dan in die arbeidsame omgang daarmee.

Dit is die oortuiging dat die versoening in Jesus Christus die herstel van die gemeenskap tussen mense van alle groepe beteken. Dit is die Heilige Gees, die Gees van die Vader, wat die mensheid skep in sy talle variasies en dit is die Heilige Gees, die Gees van Christus, wat die nasies met mekaar en met God versoen. Hierdie versoening kom as gawe sowel as opgawe. Die mees bekende uitsprake hiervoor word gevind in Kolossense 3:10, Galasiërs 3:22 en Efesiërs 2:14,22. Hier sien mens die beeld van Christus. Dit alles voor God en in die natuur.

Alhoewel daar sekerlik nog randstene, of selfs net meer eksplisiet, aan die orde kon kom, word volstaan met die van gees en materie en die implikasie daarvan. Reeds is verwys na die platoniese dualisme van ‘n meerderwaardige gees teenoor ‘n minderwaardige vlees. René Descartes (1596-1650) het die bonatuurlikheid hiervan weggevat en ‘n mensbeskouing daargestel waar die menslike gees die een en die al geword het. Alle bestaan word dan teruggevoer tot wat die denke helder en duidelik kan “vat”. Benewens oneindige voordele, was die nadele van hierdie werklikheidsverstaan erger. Enersyds het dit groot effek op die natuur: want as minderwaardige voorwerp het dit die gees die reg gegee om “dit te onderwerp en daaroor te heers”, met onomkeerbare ekologiese gevolge. Die natuur was vir ons bloot net ‘n verbruikersartikel. Andersyds het dit natuurlik ook groot nadeel vir die mens ingehou. Alhoewel dit die tafel gedek het vir die ontwikkeling van die tegniek en wetenskap, het dit ook sy tol geëis. Nie net is die natuur verby alle limiete geëksploiteer nie, maar ook moes die mens ‘n dure prys betaal. Die mens het agtergekom dat in plaas van in beheer te wees, word hy of sy beheer en is hy of sy gereduseer tot ‘n klein ratjie in ‘n groot masjien. Ja, die mens het nie net die omgewing verloor nie, maar ook hom- of haarself, en uiteindelik sin.

Skrywer: Prof Johan Buitendag

Wat is die mens! (1)

Wie uit die Bybel ‘n fyn uitgewerkte leer oor die mens probeer vind, sit ‘n vrugtelose soektog op tou. Nêrens kry ons in die Bybel dat die tema mens so aan die orde gestel word, dat klinkklare antwoorde op die vraag, “Wat is die mens?” gegee word nie. Selfs die bekende Psalm 8 wat hierdie spesifieke vraag in die Ou Vertaling (OAV) as opskrif het, is in die Nuwe Vertaling (NAV) vervang met die opskrif, “Lof aan die Skepper”. Op die oog af taamlik uiteenlopend! Maar wie tog die korrekte verband tussen hierdie twee opskrifte vind, het iets van die wesenlike van hierdie tema gesnap. Wie die raakvlak tussen God en mens binne die geopenbaarde grense van die Skrif geformuleer kry, het by ‘n Bybelse antropologie uitgekom.

Dit is nodig dat ons sal raaksien dat die Bybel nie analities en staties met die mens omgaan as sou die mens ‘n kliniese objek vir teologiese dissektering wees nie. Nee, ons hoor in die Bybel ‘n dinamiese, holistiese en veral ook die eksistensiële polsslag van die lewende mens in die praktyk. En in al hierdie aksente is die mens steeds mens voor God. Daarom is die beeld wat ons van God het nie ‘n iets, ‘n ding, wat ons besit nie, maar ons broederskap en susterskap met Christus en met mekaar. Binne hierdie bedding moet die kerk haar identiteit formuleer. Die mens word boonop nie in die Bybel anders as in die tyd voorgestel nie. Ons ontmoet hom of haar in konkrete situasies. Daar bestaan nie Übermenschen nie. Tyd het ‘n begin- en ‘n eindpunt; daar is genadetyd en daar is die oomblik(-ke) van waarheid in tyd. Maar hoe ons tyd nie moet verstaan nie, is om dit as ‘n eenvoudige reguitlyn voor te stel met opeenvolgende gebeurtenisse waarin nie net die mens nie, maar selfs God vasgevang word. Verstaan ons dit so, gaan ons ons besig hou met die spekulatiewe (en futiele) vrae van die oertoestand van die mens soos byvoorbeeld in John Milton se Paradise Lost (1667). Dan gaan ons die Ou en Nuwe Testament as chronologies opeenvolgend gebruik en die mens stuksgewys verklaar. En dit kan nie. Ons ken alleen maar die sondaarmens voor God en altyd in hierdie wêreld. ‘n Wêreld wat God geskep het deur die Gekruisigde, wat vir die sonde van die wêreld gesterf het en dit ook oorwin het. En in die verwagting van die finale herstel leef die mens nog altyd. Die vraag na die mens is dus die vraag na sy of haar verhoudings wat om heling (heil) roep. So het die groot Hervormers ons nog altyd geleer: keerkante van dieselfde munt is dus antropologie en soteriologie (Luther) of dan skepping en herskepping (Calvyn).

Dit is ironies dat die uitdrukking, “beeld van God”, die hart van die teologiese antropologie vorm, terwyl dit as uitdrukking in die Bybel nie naastenby daardie selfde gewig kry nie. Weliswaar speel dit die sentrale rol in die eerste skeppingsverhaal van Genesis, maar verder word dit nog net twee keer in die hele Ou Testament aangetref! Die Nuwe Testament werk egter meer dikwels met hierdie uitdrukking soos ons kan sien in tekste waar die mens meesal oordragtelik die beeld van God genoem word. Meer as een teoloog het dan ook al verklaar dat ons die beeld van God eintlik vanuit die Nuwe Testament moet verstaan ten einde reg aan die Christologie te laat geskied. Dit is ook korrek. Maar nou moet natuurlik net daarteen gewaak word dat hier nie ‘n klomp betekenisse van die Nuwe Testament se tekste af, in Genesis 1:26 ingedra word nie. Dan word dogmatiek verkeerdelik die sistematisering van klomp enersluidende Bybeltekste. Bepaal mens egter die werklike betekenis van Genesis 1:26-‘n aanduiding van die unieke verhouding van die mens voor God in die skepping-is dit wel moontlik om te sien hoedat daardie betekenis pertinent in die Nuwe Testament (en ook elders in die Bybel) hanteer word. En dit is ‘n sentrale boodskap in die Skrif.

Die hoeveelheid literatuur oor die uitdrukking, “beeld van God”, is oorweldigend. Boonop is dit ewe oorweldigend om te sien hoe uiteenlopend hierdie uitdrukking geïnterpreteer is. Sommige teoloë in die verlede wou dit selfs so maklik maak dat die beeld van God geleë sou wees in die mens se “regop posisie” terwyl die dier horisontaal is! ‘n Skerpsinnige opmerking is dus om te sê dat die kerk hierdie uitdrukking lank verstaan het as dit wat oorbly van die mens, nadat die dier uit die mens gehaal is! Die beeld van God is dan dit wat die mens anders as die dier maak. Maar dit kan tog nie! Die mens is sekerlik in sy of haar totaliteit te verstaan en nooit kan net iets van hom of haar die beeld van God wees nie! Die hele mens, met al sy of haar liggaamlike en geestelike kwaliteite, met sy of haar hele netwerk van verhoudinge, is as eerste uitgangspunt vir ons verstaan van die “beeld van God” in ag te neem.

Daarom is dit so hartseer dat die ou Griekse dualisme hom so knus tuisgemaak het in ons teologie. Die mens, het Plato lankal gesê, bestaan uit ‘n liggaam en ‘n siel. Die siel is geskape in ooreenstemming met die siel van die heelal, waaraan dit ook deelneem. Die stoflike egter, is verwerplik, minderwaardig en die verste verwyderd van hierdie edele en eintlike siel. Die siel is dus ook onsterflik en moet van hierdie stoflike kettings bevry word. (Om die mens drieledig as liggaam, siel en gees-1 Tessalonisense 5:23-te verklaar is net maar ‘n nuanseverskil van hierdie Griekse dualisme). Maar soos die soeke van die teologie om genoemde uitdrukking te verstaan, hom by tye gelei het om dit slegs as iets van die mens te sien, so is dit by geleentheid ook selfs verstaan as meer as die mens. Daar is gevoel dat al die werke van God, die skepping dus, in ‘n sekere sin die beeld van God is. Veral sekere natuurpsalms, is beweer, wys op God. Calvyn sê selfs dat die engele ook na die beeld van God geskape is. Maar dit kan nie. Die Bybel praat nie van die natuur in terme van die beeld van God nie. Oor ‘n derde vergissing met hierdie uitdrukking-dat net party mense die beeld van God is-handel ons in die volgende afdeling.

Daar is ‘n soort van herhaling in die uitdrukking: die OAV sê die mens is, beeld en gelykenis, terwyl die NAV weer sê, verteenwoordiger en beeld. Ten spyte van baie omvangryke argumente en redenasies en selfs spitsvondige moontlikhede wat heenstrek oor natuur en genade, oor indikatief en imperatief, oor herkoms en bestemming, alles uit hierdie woorde, is dit nieteenstaande duidelik dat ons in hierdie uitdrukking met één saak te doen het. Dit is ‘n tipiese Hebreeuse manier van skryfstyl om dieselfde saak in nuwe parallelle woorde (of sinne) te herhaal. Op ondubbelsinnige wyse word hier dus gesê dat die mens in ‘n unieke verhouding staan. Navorsers is dit ook eens dat die uitdrukking “verteenwoordiger en beeld” in Genesis 1:26, basies “poëtiese redundansie” is en dat eksegeties nie verskillende betekenisse hieruit gehaal mag word nie. Waarskynlik moet die koppelwoord, “en” (op voetspoor van die Septuaginta) die grootste blaam vir hierdie verkeerde eksegese dra. In die Hebreeus volg die woorde mekaar direk op, sonder ‘n koppelwoord, en geld dus as sinonieme. ‘n Gewone komma vertaal die gedagte dus goed.

Die taamlik populêre gedagte dat die beeldskap as skaduwee verstaan moet word (Van Selms), bevredig nie heeltemal nie. Die beeld-gedagte is in die Hebreeus net te substansieel om dit as skaduwee te verstaan. Daar is wel ‘n ander moontlikheid om hierdie uitdrukking te verstaan en die enkele én wesenlike daarvan te probeer begryp. Dit neig nòg in die rigting van ‘n eindideaal nòg van ‘n wesensooreenkoms met God. Dieselfde Hebreeuse woord wat hier gebruik word vir beeld (NAV) of gelykenis (OAV), kom ook in ll Konings 16:10,11 voor: “Nadat Agas ‘n altaar gesien het wat daar in Damaskus gestaan het, het hy aan die priester Urija ‘n afbeelding en ‘n model daarvan gestuur om dit getrou na te maak. Die priester Urija het die altaar gebou in ooreenstemming met koning Agas se aanwysings uit Damaskus.” “Beeld” is dus ‘n boumodel. Die mens word dus wesenlik geskep volgens die boumodel van God! Dit beteken nie dat die mens as boumodel Gód het nie, maar wel dat God oor ‘n model van die mens beskik! Die Urbild is dus nie God nie, maar die eintlike mens. (Esegiël 1:26 word soms saam hiermee gelees). Wolmarans was dus reg met sy aanvoeling dat hier ‘n synsuitspraak gemaak word, maar het toe die oplossing in die verkeerde rigting gesoek. Netso min as wat ‘n argitek se model wat ontwerp is, na sy of haar persoon lyk of dit ook is, so min lyk ons na of is ons God. Daarom is die mens eerder volgens God se ontwerp, geskape. En hier begin ‘n imperatief wel deurskemer: die mens moet wees soos hy of sy bedoel was.

Vanuit die filosofie is daar baie gepraat oor die mens as verhoudingswese. En etlike sulke verhoudings is ook opgenoem, selfs meer as wat die Bybel ken! Boonop is die verhoudings soms so verabsoluteer dat die mens selfs daarin opgelos word. So min as wat ons die substansie van die mens kan verabsoluteer, so min kan ons dit met die verhoudings doen. Uit die eerste skeppingsverhaal blyk daar waarskynlik drie verhoudings van menswees te wees: tot God, die medemens en die natuur. (H Berkhof oordeel dat die verhouding wat die mens tot sigself het, eerder ‘n buitebybelse aangeleentheid is omdat die Bybelse mens “eks-sisteer”, uit sigself tree. Die konsentrasie na binne op die sélf, oordeel hy, is ‘n “sieklike verskynsel” van die sondaarmens. ‘n Gesonde verhouding tot sigself is eerder die gevolg van die ander drie. Dink maar byvoorbeeld aan die Psalms waar die individu se krisis bestaan vanweë die ander drie verhoudings). Hierdie drie verhoudings behoort ook nooit van mekaar geskei te word nie. Eintlik is dit die mens wat uit hom-/haarself tree, en in ‘n ek:u verhouding te staan kom, en is organies dus een, enkele saak. Tot God, as die eerste verhouding, moet ons as agtergrond die God wat “gepraat het en dit was so, wat beveel het en dit was daar”, raaksien. Die mens is geskep om op God se woord te kan ant-woord. So vorm die hele Bybel ‘n getuienis van hierdie dialoog tussen God en mens. Die mens se verhouding tot die medemens, is duidelik in die meervoud in die teks, “man en vrou het Hy hulle geskape”. Vir hoe lank het die kerk nie opgehou lees by die komma na die mens, sonder om die res klaar te lees nie! Derdens hoor ons ook dat die natuur ter sprake gemaak word, wanneer ons lees dat die mens na die beeld van God geskape is, “sodat hy kan heers oor die vis in die see, die voëls in die lug, die mak diere, die wilde diere en al die diere wat op die aarde kruip”. Kennelik ontvang die mens hiermee gekwalifiseerde bevoegdheid oor die res van die skepping.

Die fyn balans tussen substansie en relasie wanneer oor die beeld van God gepraat word, moet nie misgekyk word nie. Die een kan nie ten koste van die ander geïnterpreteer word nie. Interessant en dalk meer as toevallig, word daar verskillende voorsetsels gebruik in die twee Afrikaanse Bybelvertalings wanneer daar oor die beeld gepraat word. Die NAV verkies as die verteenwoordiger, beeld; die OAV verkies weer na die beeld, gelykenis. Met so tikkie verbeelding staan die twee moontlikhede tot mekaar soos is en word, vertrekpunt en eindpunt. Die feit dat die woord “beeld” ook in posisie uitskuif na die tweede in die NAV, dui vermoedelik op die voorrang van hierdie vertaling vir die mens as enkelvoud, verteenwoordiger en…. vertrekpunt. Maar die verskil is dogmaties ernstiger as wat dit op die oog mag lyk. Die NAV impliseer waarskynlik ‘n interpretasie in die lyn van Calvyn met ‘n duideliker aksent op die substansie van die beeldskap van die mens (en met die gevaar van ‘n wesensooreenkoms met God). Die OAV lees weer eerder beweging hier in naamlik waartoe die mens geskape is, en hoor mens dalk die gees van Luther hier spreek?

Dit is opvallend hoe wyd die gelykvormigheid strek waartoe ons bestem is. Ons moet soos God vergewe, soos God heilig wees, soos God barmhartig wees, soos God in die lig lewe, ja, selfs soos God volmaak wees! Dan is die verhouding met die medemens natuurlik ook nie bloot enkelvoudig te verstaan nie. Selfs Barth was nie heeltemal reg om net met die “tweesaamheid” van man en vrou te volstaan nie. Gregorius van Nazianze se verstaan van die beeld as Adam-Eva-Set (Genesis 5:3) in terme van die gesin is al klaar ‘n groter kring as Barth s’n, maar die verhouding strek Bybels nóg wyer. Ons word eerder opgeroep tot ‘n “meersaamheid” en ‘n “gemeensaamheid”: julle moet mekaar liefhê. Oor die verhouding met die natuur kan voorlopig volstaan word met die verwysing na die opdrag aan die mens om die skepping te bewoon en te bewerk. Dit is insiggewend om te lees dat wanneer die skrywer van Efesiërs handel oor die nuwe mens geskape na die beeld van Christus, hy hom oproep om te arbei óók vir ander. So weerspieël die nuwe mens die beeld van God. Meer nog, sit hy of sy dit selfs voort. Beeldskap is dus nie net om in verhoudings geplaas te wees nie, maar ook ‘n voortdurende appèl tot ‘n bepaalde manier van leef.

Ons identifiseer dus twee lyne in die Bybel wanneer daar oor die mens volgens die beeld van God gehandel word. In die eerste plek word oor die mens gepraat in terme van ‘n waardigheid wat hom of haar toekom kragtens sy of haar geskapenheid. Daarnaas is daar ook ‘n reeks tekste wat oor Christus as die beeld van God praat. Die twee lyne konvergeer in die gedagte dat die mens deur Christus verander word na die beeld van God. In die Ou Testament heers die gedagte nog dat die mens die beeld van God is, terwyl dit in die Nuwe Testament eerder wil hê dat die mens die beeld moet word-deur die verlossing in Jesus Christus. Hierdie bestemming en sin van menswees word dus nie uit Genesis 1:26 gehaal nie, maar wel uit die Nuwe Testament. Alhoewel die misterie rondom die beeld van God altyd sal bestaan, berus ons in die feit dat die fokus op die verhoudinge val waarin die mens in verantwoordelikheid hom of haar voor God bevind.

Hier is ‘n verdere uitgangspunt-naas die holistiese en verhoudingswesenlike-ook van belang. Ken ons God vanuit die mens, of ken ons die mens vanuit God? Wil die uitdrukking vir ons iets oor God sê of iets oor die mens? Het ons met mensvormige spreke (antropomorfisme) oor God te doen, of met Godvormige spreke (teomorfisme) oor die mens? Hierdie verskil op die spits gedryf, kan uiteindelik die kiem van ‘n woordopenbaring of ‘n natuuropenbaring huisves. Die keuse om by die bekende (die mens) te begin en daarvandaan na die onbekende te beweeg, mag didakties goed werk, maar geld nie hier nie. As ons vanuit onsself die onbekende God probeer verklaar, moet ons oppas om nie kort voor lank met ‘n selfprojeksie te sit wat aan ons persoonlike behoeftes en begeertes voldoen nie. Calvyn sê daarom aan die begin van sy Institusie: “Verder staan dit vas dat die mens nooit tot suiwer kennis van homself kom nie, tensy hy eers die aangesig van God aanskou het”. Barth het ook geglo dat wie mens wil sê, eers maar God moet leer sê. Pannenberg weer meen dat die mens sy of haar eie wese vanuit ‘n godservaring ontdek en dit is hierdie feit wat alle antropomorfismes oor God bepaal.

Daarom is die mens volgens die beeld van God juis geen afgehandelde saak nie, maar roep om in Christus vervul te word. Saam met hierdie gawe, kom ook die opdrag, die imperatief. Die Bybel roep die mens op om te word wat hy of sy reeds in Christus is. Byna sonder uitsondering word daar in die literatuur oor hierdie tema, by die begrippe “heiligheid” en “geregtigheid” uitgekom. Dit is natuurlik op spoor van Efesiërs 4:24: “…dat julle… die oue mens moet aflê …. en julle met die nuwe mens moet beklee wat na God geskape is in ware geregtigheid en heiligheid”. Woorde wat in die Jodedom gebruik is om lojaliteit en trou teenoor jou medemens en teenoor God onderskeidelik uit te druk.

‘n Taamlike vrugtelose debat was die vraag of die mens met die sondeval totaal of net gedeeltelik verdorwe geword het. Vrugteloos omdat dit van die premisse uitgaan dat ‘n chronologiese volgorde identifiseerbaar is en die mens-voor-die-sondeval gedefinieer kan word en boonop ook omdat die Genesis-proloog as ‘n genre hanteer word wat dit nie is nie. Anders as die Rooms-Katolieke Kerk wou die Hervormers nie toegee dat daar basiese goeie eienskappe van die mens na die sondeval behoue gebly het nie. Die RKK het veral hierdie natuurlike goeie eienskappe teenoor die bonatuurlike goeie eienskappe gesien as die verskil tussen die beeld en gelykenis. Die Hervormers het die totale verdorwenheid van die mens te sentraal geplaas om hieraan toe te gee. Die beeld van God het dus in die mens tot niet gegaan. (Omdat die beeld van God eintlik destyds eerder verstaan was as dit wat die mens anders as die dier maak, kan die ongemaklike konsekwensie van die Hervormers se standpunt hier raakgesien word. Daarom hoor ons ook by hulle van klein “reste” of ‘n “Goddelike vonkie” wat tog oorgebly het. Anders sou die “gevalle mens” mos ‘n dier wees!)

Skrywer: Prof Johan Buitendag

Genetiese Predisposisie en Homoseksualiteit

Genetika en molekulêre biologie het belangrike insigte bygebring in die bestudering van menslike gedrag wat met oorerflikheid gepaardgaan. Tog kan dit nooit los van sosiologiese en psigologiese faktore verstaan word nie. Dit gaan dus altyd om die omvang van die invloed en die verhouding van voeding en opvoeding (“nature and nurture”). Maar die mens is ook nie net te definieer in terme van biologie en kultuur nie.

Biogenetiese wetenskap kan nie uitsluitsel oor etiese keuses gee nie. Die wetenskaplike feit bepaal immers lank nie die uitslag van ‘n etiese beslissing nie. Die wetenskap plaas ons altyd voor keuses: gaan ons onsself as slagoffers van omstandighede en dus onskuldig beskou, of gaan ons verantwoordelikheid vir ons omstandighede aanvaar? Eersgenoemde opsie kan ons wel terugneem na die kwessie van die oersonde van die skeppingsverhale en soos Adam, kan ons ook vandag sê, [die skuld lê by] “die vrou wat U my gegee het” (Genesis 3:12) en die tweede opsie kan ons weer bewus maak van die mens se vrye wil waarmee God ons geskape het en daarmee saam die kennis van goed en kwaad. Menslike gedrag is altyd ‘n funksie van oorerflikheid, omgewing én keuses.

Dit gaan ten diepste dus om ‘n bepaalde werklikheidsverstaan. Ten einde enige moontlike vorm van reduksie te voorkom in die verstaan van die werklikheid (of van die mens), is ‘n komprehensiewe benadering dus van die uiterste belang. Teologie is ‘n “konteks-sensitiewe” dissipline aangesien sy inhoude altyd met kulturele inhoude moet korrespondeer. En omdat teologie met dieselfde werklikheid te doen het as die ander wetenskappe, is dit essensieel dat teologie deurgaans in gesprek met hierdie wetenskappe sal bly verkeer. Die taak van die teologie is dan o a om kennis van die natuurwetenskap se resultate te neem, dit te interpreteer en dan binne ‘n bepaalde kulturele konteks te plaas. So kom koherensie eventueel tot stand.

Reduksionisme is ‘n vanselfsprekende konsekwensie wanneer ‘n liniêre oorsaaklikheidsverband van die DNS na gedrag gelê word. Mense begin hulleself nou verstaan as opgemaak uit gene, soos die aangetekende hofsake waarin beskuldigdes hulle verweer deur hulle op hulle genetiese predisposisie te beroep. Daarom word daar ook voortdurend verwys na die sogenaamde misdaad-geen, die geweld-geen, die alkoholis-geen, die gay-geen, die ras-geen, die geloof-geen en ander. Die genetiese kode vra egter om altyd binne ‘n groter verband geplaas te word waarin oorsaaklikheid en uitkoms begryp kan word. En hiervoor is die natuurwetenskap alleen totaal ontoereikend. Die DNS-kode moet steeds gedekodeer word en dit verg interpretasie. Genetiese predisposisie het dus sy besliste grense.

Aan die mens se seksuele oriëntasie kan weinig gedoen word, aan jou geestelike tuiste wel. Kerkwees is die heilige boog wat koms en wederkoms verbind; ‘n boog waaronder en waardeur die Christen gevorm word. Dit is die verhaal van mense wat deur God aangeraak is en wat hulle in die kragveld van die Gees bevind. Daarom moet die kerk ook altyd ‘n warme gemeenskap van gelowiges daarstel waar mense tuis kan kom en sin van alles kan vind. Dit moet ook ‘n onderdak kan bied vir die dakloses, ‘n nis vir die randfigure van die samelewing. Natuurlik sal daar verskillende “sacred canopies” wees waarbinne mense tot hulle reg kan kom; die keuse lê immers eventueel by die individu om binne ‘n bepaalde nis te eksisteer of nie. Die kerk het egter die sware verantwoordelikheid om voortdurend die korrelaat tussen Skrif en praksis te soek – want die liefdesgebod kan nooit gekompromitteer word nie.

AGTERGROND

Navorsing identifiseer sowel biologiese as kulturele faktore wat meewerk tot homoseksuele gedrag.

o        Mense soos Hamer en LeVay het in hulle navorsing oor genetiese predisposisie en homoseksualiteit gevind dat wel sekere genetiese littekens op die langbeentjie van die X-chromosoom in die omgewing van Xq28 by homoseksuele mans voorkom. Die navorsing het ook verder uitgewys dat die moeder hierdie bepaalde genetiese patroon oordra en dat dit slegs in die manlike nageslag van so ‘n moeder manifesteer. Dit beteken dus gewis dat homoseksualiteit ‘n biologiese substraat het.

o        Bem weer is daarvan oortuig dat ervarings en kulturele faktore aan ‘n persoon se seksuele oriëntasie meewerk. Sy sogenaamde Exotic Becomes Erotic -teorie (EBE) pretendeer dat die mens aangetrokke tot ‘n ander persoon is (van watter geslag ook al) in die mate wat verskil en onderskeid gedurende die kinderjare met daardie geslag beleef is. Die seksuele ontwikkeling volg dan ‘n bepaalde ketting: biologiese veranderlikes à kinderjare temperament à geslagskonformiteit of nie à ervaring van anders wees (“exotic”) à psigologiese aantrekking deur gelykes à seksuele hunkering na ander mense. Aangesien in meeste kulture die een geslag die ander geslag as “eksoties” ervaar, word ‘n evolusionêre proses van “eksoties-word-eroties” in die betrokkenes gevestig. Psigologiese aantrekkingskrag, ongeag die bron of aanleiding daartoe, lei dus na erotiese aantrekkingskrag.

Sedert die 1990’s het neuro-, kognitiewe wetenskap en artifisiële intelligensie (AI) geweldig opgang gemaak. Daar word hoofsaaklik onderskei tussen die brein, die bewussyn en die gees . Eersgenoemde handel oor anatomiese, fisiologiese en chemiese data; die bewussyn weer betrek sake soos intensie, aksie, persepsie, gewete en verantwoordelikheid; en laasgenoemde kategorie betrek weer die godsdienstige dimensie. Hierdie klassifikasie wil dus stel dat werklikheid ‘n dinamiese begrip is wat altyd word en dat daar ‘n progressiewe evolusie van die laer vlakke na die hoër vlakke toe is. Murphey & Ellis onderskei hoofsaaklik tussen die vlakke van die selstruktuur (l), die organismestruktuur (ll) en die gemeenskapstruktuur (lll), én hulle verstaan etiek integraal deel van die werklikheid. Die sosiale wetenskappe is per se onvolledig tensy etiek dit dus kompleteer. Die sosiale wetenskappe het hierdie toegevoegde betekenisvlak daarom nodig ten einde die vraag na die uiteindelike sin van alles te beantwoord.

Met die koms van homo sapiens het die biologiese evolusie sy kulturele dimensie bygekry. Die mens beskik nou gevolglik oor sowel ‘n organiese as ‘n superorganiese oorerflikheidsleer. Etiek is die resultaat van kulturele en nie van biologiese evolusie nie. Daar is met ander woorde geen isomorfisme tussen die gedrag wat deur biologiese impulse en die gedrag wat deur kulturele impulse plaasvind nie. Dit beteken dat die biologiese geneigdheid om waardeoordele te maak, eers tot etiese gedrag omgesit kan word wanneer dit deur ‘n bepaalde moraal (nie-biologies dus) gekomplementeer word. Morele gedrag vind dus geensins sy korrelaat in die “altruïsme” van diere nie.

Foucault het ook baanbrekerswerk gedoen om seksualiteit binne so ‘n sosio-kulturele raamwerk te plaas en die problematiek van seksualiteit as bloot ‘n modernistiese uitvindsel aangetoon. Botha bou hierop voort en sê dat homoseksualiteit eers in die laaste kwart van die negentiende eeu binne biologiese en mediese kontekste gebruik is en dat die Bybel daarom glad nie praat van die gerigtheid of oriëntasie van seksualiteit nie. Die Bybel veroordeel slegs bepaalde seksuele dade. Menswees konstitueer daarom in terme van verhoudings en die menslike persoon se keuses daarin. Eksistensie realiseer dus altyd binne ‘n bepaalde sosiolinguistiese milieu waar bepaalde oortuigings en moraliteit geld. Menswees is dus ‘n wisselwerking van enkeling en groep, tradisie en ervaring, en alleen binne hierdie netwerk – of nexus, soos Peter Berger dit in sy nuutste boek ook noem – is die mens eers werklik méns. En hierbinne maak die mens keuses, assosiasies en ook dissosiasies. Veral Paul Tillich het baie moeite gedoen om die mens juis ook binne ‘n kulturele sfeer te verstaan. Sy bekende stelling in hierdie verband lui ook, “Religion is the substance of culture, culture is the form of religion.” Elke subjek het dus ‘n bepaalde omgewing waarin dit lewe. Die geheel gaan die onderdeel ontologies vooraf en bepaal daarom die karakter daarvan. Wanneer ek ‘n besluit maak, sê Tillich, spreek die konkrete geheel mee en nie net bloot ‘n geïsoleerde subjek nie. Die mens se persoonwees word dus basies gekonstitueer deur die simbiose van sowel biologiese gene as kulturele meme. Kultuur bring waardes en moraal voort en veronderstel ‘n bepaalde vryheid.

Uit die genetiese navorsing kan die volgende insigte samevattend gestel word:

o   Gene handel nooit geïsoleerd nie. Die gene is altyd in wisselwerking nie net onderling nie, maar ook in ‘n wyer konteks. Daar bestaan dus ‘n multifaktoriale oorsaaklikheid.

o   Gene se aktiwiteit is altyd indirek. Die bloudruk van die genoom vra om – soos die planne van ‘n gebou – altyd eers gelees en geïnterpreteer te word.

o   Gene kan aan- en afgeskakel word. Ten spyte van monosigotiese tweelinge se identiese stel gene, is die ontwikkeling daarvan nietemin verskillend. Selle kan gekloon word, maar nie die mens nie.

o   Gene handel slegs op bepaalde fases van ontwikkeling. Alhoewel daar ‘n bepaalde volgorde in die ontwikkeling van die embrio is, is dit tog merkwaardig dat gene ook uit die breinstam migreer en eenvoudig net wegraak.

o   Gene en omgewing is altyd interaktief. Dit word veral met byvoorbeeld in die geval van diabetes gesien. Alhoewel die genetiese predisposisie in ‘n mate bestaan, is dit omgewingsfaktore en keuse-uitoefening wat dit laat of nie laat manifesteer nie.

Skrywer: Prof Johan Buitendag

Prof Johan Buitendag

Jammer vir die ongerief!!!. Geen inhoud beskikbaar nie