Van: Rudolf
Onderwerp: Engelse vertaling vir woorde in Geloofsbelydenis
Boodskapteks: Wat sal die Engelse vertaling vir die woorde “ter helle neergedaal” wees?
Antwoord
Prof Hermie van Zyl antwoord.
Dis ‘n kort vragie met ‘n ietwat lang antwoord. Ek handel eers oor die Afrikaanse vertaling van hierdie frase, dan die Engelse. Die probleme in die vertaling van hierdie formule vertoon in Engels dieselfde kenmerke as in Afrikaans, want dit hang alles af van die interpretasie wat aan die oorspronklike Latynse formule gegee word. Met ander woorde: die vertaling volg die interpretasie.
Die frase “neergedaal ter helle” was nie deel van die oorspronklike Belydenis van Rome (2e/3e eeu nC) waaruit die Apostolicum (Apostoliese Geloofsbelydenis/Twaalf Artikels) gegroei het nie. Dit kom ook nie in die Geloofsbelydenis van Nicea (325 nC) voor nie. Die vroegste voorkoms van hierdie frase vind ons in die Belydenis van Sirmium (359 nC). Daarna is dit sporadies in ander belydenisse opgeneem. Ná die 6e eeu kom dit baie meer voor en uiteindelik is dit ook opgeneem in die Apostolicum (finale bewoording in 8e eeu nC).
Die oorspronklike Latyn van hierdie formule in die Apostolicum (soos dit in die 8e eeu nC geformuleer is) lui: descendit ad inferna. (Vir dié wat Latyn ken: inferna is die akkusatief neutrum meervoud van infernus.) In Afrikaans beteken die frase dus letterlik: “hy het neergedaal na die (geeste van die) onderste dele/onderwêreld”. Dit korrespondeer met die oorspronklike Griekse teks van die Apostolicum, wat lui: κατελθόντα εἰς τὰ κατώτατα (katelthonta eis ta katōtata), met dieselfde betekenis as die Latyn.
Die vraag is net wat hierdie “onderste dele/onderwêreld” beteken. Die nuutste navorsing dui daarop dat die oorspronklike bedoeling van hierdie formule waarskynlik was om te verwys na die doderyk (Hebreeus sheōl, bv Ps 6:6; Grieks hadēs, bv Op 20:13). In die Bybel is die doderyk die plek waarheen alle afgestorwenes gaan – goed of sleg, regverdig of onregverdig. Alle dooies verkeer hier in afwagting op die finale oordeel wanneer almal se ewige lot bepaal word deur God. Een van die erkende maniere om destyds te beskryf dat iemand werklik dood is, was om te sê dat iemand na die doderyk gegaan het of homself in die doderyk bevind. Toegepas op Christus wou die kerk met hierdie formule dus bely dat Christus na sy mensheid werklik dood was; Hy het nie maar net ‘n skyndood ondergaan nie, maar het soos alle mense ná sy dood na die doderyk gegaan. En destyds is geglo dat die doderyk onder die aarde gelokaliseer was, vandaar die term in Latyn en Grieks wat “onderste dele/onderwêreld” beteken. So gesien sou mens die frase dan in Afrikaans vertaal met: “hy het neergedaal na die doderyk”.
Gaandeweg het die formule egter ‘n betekenisverskuiwing ondergaan. Vanuit ‘n teks soos 1 Pet 3:19 is gespekuleer dat Christus nie net in die doderyk was nie, maar spesifiek in die hel, die blyplek van die duiwel, sy engele en alle ongelowiges. Christus se taak sou dan veral wees om die gelowiges van die ou verbond te bevry uit die hel. Die Grieks vir “hel” is geenna (uitgespreek “gehenna”) (bv Matt 23:33). Indien so verstaan, moet mens die frase dan vertaal: “neergedaal na die hel”. En vir lank was dit die gangbare verstaan van die frase.
Die kerk het egter later begin worstel met die betekenis hiervan. Want watter Skriftuurlike basis sou daar wees vir die interpretasie dat Christus in die hel was? (Behalwe 1 Pet 3:19, wat egter ook op ander maniere uitgelê kan word.) En wat sou Hy daar gemaak het? En sê Jesus dan nie aan die moordenaar aan die kruis dat dié vandag saam met Hom in die Paradys sal wees nie (Luk 23:43)? “Paradys” en “hel” rym eenvoudig nie. Ensovoorts. Daarom was iemand soos Calvyn van mening dat “neergedaal na die hel” nie letterlik verstaan moet word nie, maar figuurlik: dis naamlik ‘n aanduiding van die helse pyne wat Christus aan die kruis gely het. Die neerdaling na die hel is dus nie ‘n verdere stadium in die vernedering van Jesus ná sy dood en begrafnis nie, maar is ‘n beskrywing van die soort lyding wat Hy vóór sy dood aan die kruis ervaar het – dat Hy Hom selfs van God verlate gevoel het (Mark 15:34). Om hieraan uitdrukking te gee, word daar in Afrikaans dan eerder vertaal: “neergedaal ter helle”. Die “ter helle” sou die figuurlike betekenis beter na vore bring. Die Gereformeerde Kerke in SA het dit egter nog duideliker vertaal om alle misverstand uit die weg te ruim en om die figuurlike betekenis beter toe te lig, naamlik: “Hy het die lyding van die hel ondergaan.”
Slotsom: In Afrikaans is daar dus hoofsaaklik drie opsies om die frase descendit ad inferna te interpreteer en gevolglik te vertaal: (1) Indien mens nader aan die waarskynlik oorspronklike bedoeling van die formule wil beweeg – as aanduiding dat Jesus werklik dood was – behoort mens te vertaal: “Hy het neergedaal na die doderyk”, of: “Hy het na die doderyk gegaan”, of: “ja, Hy was werklik dood”. (2) Indien inferna as “hel”, in die tegniese sin van die woord, verstaan word (verblyfplek van die duiwel en sy volgelinge), moet mens vertaal: “Hy het neergedaal na die hel”. (3) Indien inferna figuurlik verstaan word, is daar verskeie vertaalopsies: “Hy het ter helle neergedaal “, of: “Hy het die lyding van die hel ondergaan”; of: “Hy het helse smarte/angste gely”, of: “Hy het die angste van die hel ondergaan”.
Na bostaande (Afrikaanse) uiteensetting is dit makliker om die toneel van die Engelse vertalings van hierdie frase te verstaan. Hulle volg in wese dieselfde patroon as die Afrikaanse vertalings.
Engelse vertalings wat opsie 1 hierbo volg, vertaal: “he descended to the dead”. Dit is terselfdertyd ook die meer moderne vertaling van die Apostolicum op hierdie punt. Die Anglikaanse Kerk (Church of England) se Common Worship (2000) volg byvoorbeeld hierdie opsie, so ook die ekumeniese groep, English Liturgical Consultation (1988), asook die Catechism of the Catholic Church (1997). Dit is duidelik dat hierdie vertaling deesdae deur baie Engelse kerke verkies word omdat dit berus op beter navorsing oor die betekenis van hierdie formule in die Apostolicum (soos hierbo bespreek) en ook omdat dit die minste teologiese verstaansprobleme vir moderne gelowiges oplewer.
Die ouer Engelse vertalings van die Apostolicum volg egter opsie 2, as die tradisionele manier waarop hierdie frase vertaal is, en vertaal met: “he descended into hell”. Die Roman Missal van die Rooms-Katolieke Kerk, sowel as die Book of Common Prayer (1662) van die Church of England, en die Lutherse Kerk volg hierdie vertaling, soos trouens talle tradisionele hoofstroomkerke. Die rede waarom baie Engelse kerke nog hierdie vertaling verkies, het waarskynlik daarmee te doen dat in die tyd toe hierdie vertaling ontstaan het (17e eeu), “hell” nog nie die toegespitste betekenis gehad het wat dit vandag het nie. “Hell” kon toe nog in beide die betekenisse van “doderyk” (blyplek van alle afgestorwenes) en “plek van verdoemenis” (woonplek van die duiwel, sy engele en ongelowiges) gebruik word. Selfs nadat daar ‘n betekenisverskuiwing plaasgevind het en “hell” ook in Engels al meer die toegespitste betekenis van “verdoemenis” begin kry het, is dit steeds behou in vertalings van die Apostolicum. Maar, soos by opsie 1 aangetoon, het daar wel in die onlangse tyd vertalings die lig begin sien wat met “he descended to the dead” vertaal, wat die moderne gevoel beter weergee.
Wat opsie 3 betref – die figuurlike verstaan van descendit ad inferna – is daar vreemd genoeg na my beste wete nie Engelse vertalings wat hierdie opsie volg nie. Dit het waarskynlik daarmee te doen dat daar ‘n groter mate van dubbelsinnigheid in die Engelse term “hell” is as in die Afrikaanse “hel”, en dat Engelse kerke daarom voel dat “hell” as die tradisionele term behou moet word, miskien met ‘n voetnoot ter verduideliking van die bedoeling daarvan. En, soos reeds genoem, is daar Engelse vertalings wat die probleem van “hell” ondervang deur eerder met “he descended to the dead” vertaal.
Daar is ook ‘n 4e opsie wat by sommige Engelse kerke voorkom, en dit is dat hierdie frase gewoon weggelaat word. Byvoorbeeld, die vroeë liturgiese boeke van die Metodiste Kerk laat dit weg (hoewel dit sedert 1989 by die United Methodist Church teruggekeer het as “descended to the dead”), en die Presbyterian Church of America en Baptiste Kerk laat dit ook weg. Die rede hiervoor is voor die hand liggend: omdat die frase (veral in sy tradisionele vorm – “into hell”) verwarring by moderne gelowiges veroorsaak, en omdat daar ook historiese redes vir die weglating is, naamlik dat die frase nie oorspronklik in die Apostolicum voorgekom het nie maar eers later bygevoeg is, soos aan die begin verduidelik.
Ten slotte moet net op die verskillende Latynse formulerings van hierdie frase gewys word. Die oorspronklike formulering is waarskynlik descendit ad inferna, soos reeds aangetoon. Maar ‘n formulering wat ook dikwels voorkom, is descendit ad infernos (“Hy het neergedaal na die bewoners van die doderyk”). ‘n Alternatief vir hierdie gedagte is die formulering: descendit ad inferos (sonder die “n”) (“Hy het neergedaal na hulle wat benede woon”). Al hierdie formulerings is egter net variasies op dieselfde tema, en het nie wesenlike betekenisverskille tot gevolg nie. Die klem in hierdie variasies val net sterker op die inwoners van die doderyk, maar dié word in elk geval reeds geïmpliseer in die oorspronklike formulering, descendit ad inferna.
Skrywer: Prof Hermie van Zyl