Teen Israel, die tienstamme (Amos 2:6-16)

Toe Salomo se baie vroue hom in sy ouderdom verlei het om ander gode te dien, het hy nie aan die HERE getrou gebly nie. Daarom het die HERE sy koningskap van hom afgeskeur en een stam vir sy seun laat oorbly (1 Kon 11:1-13). Die HERE het vir Jerobeam, ’n gesiene landsburger vir wie Salomo oor die dwangarbeid aangestel het, gesê: ‘Ek gaan tien stamme vir jou gee’ (1 Kon 11:26-28,35). Na Salomo se dood het die tien stamme vir Jerobeam in 931 v.C. hulle koning gemaak (1 Kon 12:20). Om die tien stamme te verhoed om vir die feeste na Jerusalem te gaan, het Jerobeam twee kalwerbeelde laat maak en hulle in Bet-El en Dan laat oprig as beelde van Israel se God wat hulle uit Egipte laat wegtrek het. Hy het ook heiligdomme op die hoogtes gebou, mense wat nie Leviete was nie as priesters aangestel, en op die vyftiende dag van die agtste maand ’n fees gehou soos die Huttefees, die groot oesfees van Juda in die sewende maand (1 Kon 12:26-32). Nadat die skare by Israel se jaarlikse fees by Bet-el hulle kon verlekker oor die HERE se straf oor al hulle omringende vyande wat Amos aangekondig het, bars die bom oor hulle koppe in hierdie laaste van die agt profesieë. In al agt gaan dit oor die mense se verwerping van die HERE se wil vir die mensdom wat Hy geskep het. Die agtste profesie is die eintlike boodskap wat Amos vir die feesvierende Israel bring. Hulle moes in die vorige profesieë reeds voorberei word vir die HERE, die altydteenwoordige ‘Ek is’ Jahweh, wat oor alle nasies regeer, se oordeel ook oor hulle.

2:6 Die inleidingsformule wat Israel se herhaalde opstand/rebellie pêsja‘ teen die HERE en sy woord aandui as die rede waarom die HERE besluit het om sy straf nie te kanselleer nie, is dieselfde as vir die vorige sewe profesieë. Die eerste aanklag lui: ‘hulle het die regverdige vir silwer verkoop, en behoeftiges vir ’n paar sandale…’ Anders as in die eerste ses profesieë word hier nie na oorlog of na die politieke leiers verwys nie, maar na die maatskaplike probleme in Israel wat die gevolg was van hulle verwerping van die HERE se aanwysings vir die lewe en hulle oorgawe aan die afgode. Die ander volke het mense van buurvolke in die oorlog gevang en as slawe verkoop. Israel het egter van hulle eie volksgenote as slawe verkoop, omdat hulle in skuld by ‘n ryk volksgenoot geraak het. Die regverdige verwys na iemand wat onskuldig is maar deur ’n regter skuldig verklaar is omdat die regter omkoopgeld van die klaer ontvang het, en die onskuldige dan skuldig verklaar het (Amos 5:7,10,12). Dit is teen die HERE se opdrag in Eks 23:6-8 (vgl. ook Salomo se gebed in 1 Kon 8:32; en die voorbeeld in 2 Kon 4:1). Silwer is destyds afgeweeg as betaalmiddel (vgl. Jes 46:6; Amos 8:6 letterlik silwer). Die rykes het die behoeftiges onderdruk. Die woord’êbjōn (arm en onderdruk) verwys na die behoeftiges se maatskaplike ellende. Vir ’n paar sandale wys na hulle onbenullige skuld. Rykes neem hulle kans waar om van ’n behoeftige ’n slaaf te maak vir die bietjie wat hy skuld (vgl. Amos 8:6; vgl. daarteenoor Abraham se verklaring aan die koning van Sodom in Gen 14:22-23). Amos is ’n advokaat vir die regte van die armes en behoeftiges, soos Spreuke 31:9 aanbeveel. Die HERE veroordeel gewetenlose geweld teen behoeftiges ter wille van koue kompetisie tussen die rykes oor wie ryker of magtiger as ’n ander is.

2:7a Die tweede oortreding van Israel wat die HERE nie sonder straf kan verbygaan nie is hulle verdrukking van die armes (dalim) en onderdruktes (‘enawim): ‘Die wat smag na die stof van die aarde op die kop van die hulpelose/geringe arme en wat die weg van die armes/vernederdes/onderdruktes ombuig’ (vir sj’f ‘smag na’ volg 2020 die LXX se patéō ‘hulle trap op’ vir die Hebreeuse sjwf) Die eerste strofe verwys na die brutale arrogantes wat nie rus voordat die armes in volkome ellende gedompel is nie deurdat hulle alle grond wil inpalm (soos Jesaja 5:8 dit later uitspel), tot die laaste stoffie van die armes; sodat die arme sy slaaf word of dat hy die arme as slaaf verkoop om met die geld nog grond te koop. Grond of stof op die kop was ook ’n teken van rou en droefheid (2 Sam 1:2; Job 2:12 soos Job se vriende wat oor sy toestand gerou het). Om daarna te smag om stof op die arme se kop te gooi is dan om daarna te strewe om hom in ellende te dompel. Om die weg van die armes om te buig is ’n verkorte uitdrukking om die gang van die reg te verdraai (Spr 17:23; Jes 10:2). ‘Weg’ is ’n sinoniem vir ‘regverdigheid.’ Om sy weg om te buig beteken om sy lewe te verander deur ’n onskuldige met vals getuies en omkopery by die regsuitsprake van die oudstes in die stadspoort skuldig te laat bevind (vgl. Amos 5:12). Daarmee word die vertroue in die regspleging heeltemal afgebreek, soos Amos 5:13 vertel wat in Israel gebeur en deur die Here verbied is in Eksodus 23:6-7 (vgl. Deutr 16:18-20).

2:7b

Die derde oortreding wat die HERE nie ongestraf laat bly nie is die skending van jongmeisies: ’n Man en sy pa gaan na dieselfde meisie om die Naam van my heiligheid te ontwy’ (LXX vervang ‘die naam van my heiligheid’ met ‘die naam van hulle God’) Hier is ’n spel met die Hebreeuse woorde: ontwy chillēl en chelālā ’n onteerde/verkragte meisie. Altwee is woorde van dieselfde stam chll wat uithol beteken. Deur die meisie te onteer, onteer hulle die Naam van die HERE. Dit gaan hier nie oor ’n prostituut zanah soos in Amos 7:17 nie. Die meisie is moontlik as gevolg van haar pa se bankrotskap as slavin aan die skuldeiser gegee deur haar pa of deur omgekoopte regters. Die skuldeiser en sy pa buit haar weerloosheid uit as hulle eiendom en misbruik haar vir die bevrediging van hulle onbeteuelde hartstog. Hulle maak van ’n mens ’n gebruiksartikel en ontneem haar die moontlikheid van ’n huwelik. In Levitikus 18:15; 20:12 word die soort gemeenskap verbied (vgl. ook Deutr 22:30; 27:20). Die minderbevoorregtes is nie slegs ekonomies en in die hof verdruk en veronreg nie, maar ook op morele gebied. Onreg teenoor ’n medemens verbreek jou verhouding met die HERE. Die mens wat met sy lewe die beeld van sy God moet vertoon (Gen 1:27) bring oneer op die Naam van die HERE aan wie hy behoort. Die Naam van die HERE is ’n omvattende term vir wie Hy is en doen, sy reputasie (soos bv. die goeie naam van ’n mens wat getuig van sy hele persoon en sy lewe). Gelowiges heilig die Naam van hulle Vader deur hulle optrede en lewenswyse (Matt 6:9)

2:8 Die vierde oortreding waaroor die HERE nie sy straf sal terugtrek nie: ‘Op klere wat as pand gevat is strek hulle hulle uit (gaan lê hulle) langs elke altaar en drink wyn van boetegeld in die huis van hulle gode’ (LXX: hulle bind vir hulle klere met koorde, maak vir hulle gordyne by die altaar en drink wyn, wat hulle deur afpersing verkry het, in die huis van hulle god.) Die toppunt van Israel se ontering van die HERE en van hulle toegeskroeide gewetes is dat hulle entoesiasties met hulle godsdiens voortgaan deur die tasbare bewyse van hulle onreg in hulle godsdiens te gebruik. Armes wat nie in staat was om hulle skuld te betaal nie, moes van hulle klere as pand gee totdat hulle die skuld afgewerk het. Die woord vir klere word ook gebruik vir bedekking. Dit beteken die armes moes daarsonder loop totdat hulle skuld betaal is. Die HERE het Israel verbied om ’n verpande kledingstuk na sononder nog te hou, veral omdat die armes net een bokleed gehad het wat ook as sy enigste bedekking vir die nag gebruik is (Eks 22:26-27). In Deuteronomium 24:17 sê die HERE uitdruklik: ‘Jy mag nie die klere van ’n weduwee as pand neem nie. Nou gebruik die rykes die verpande kledingstuk as ’n mat waarop hulle langs hulle altare lê. Of die lê ’n aanduiding is van eerbied dat hulle met die gesig op die grond lê in ootmoed voor die HERE, is nie juis waarskynlik nie, tensy dit net vir die skyn was. Toe die Israeliete egter by Sinai die HERE voor die goue kalf gedien het, het hulle wellustig te kere gegaan (Eks 32:3-6). Die gaan lê voor die altare kon ook die tipiese Kanaänitiese afgodediens se promiskue seksuele betekenis gehad het, wat vir die HERE ’n gruwel is (Eks 32:10). ‘Elke altaar’ verwys na ’n groot getal altare wat oral in Israel opgerig is, veral op hoogtes en onder groen bome (2 Kon 17:10; vgl. ook die gewyde pale’asjerah – wat sedert Jerobeam I se tyd oral opgerig is (1 Kon 14:15; 2 Kon 17:10) en deur die HERE gehaat word (Deutr 16:21-22). Die wyn van boetegeld is waarskynlik wyn wat as boete betaal is vir strawwe wat die regters opgelê het op kleinboere wat deur skuldeisers hof toe gesleep is. Nou word die wyn by die feestye in die tempels gedrink sogenaamd ter ere van die HERE of Baäl – die woord Baäl beteken eienaar. Dit is die god van die Fenisiërs wie se diens deur Isebel uit Sidon saamgebring is na Israel (1 Kon 16:31-33). Die woord baäl ‘here’ is ook vir die HERE gebruik. ’n Vrou het haar man ook as haar baäl, haar heer, aangespreek. ‘Die huis van hulle gode’ het ’n ironiese klank, so asof Amos sê verwysing na ‘hulle god(e)’ beteken dat die gode aan hulle behoort, en nie dat Israel aan die HERE behoort nie. In verse 6-8 is die eerste formulering van die klag van die HERE teen Israel. Alles gaan om die onderdrukking van die armes: vers 6 onskuldiges en behoeftiges word vir hulle skuld in slawerny verkoop; 7a armes word verdruk deur die regters om te koop; 7b jongmeisies word deur ’n man en sy pa onteer; 8 skuldeisers buit armes uit. Dit het alles plaasgevind ondanks ’n ‘bloeiende’ godsdienstige lewe.

Skrywer:  Prof Francois Malan

Teen die Ammoniete, oos van Israel (Amos 1:13-15)

1:13 Die gebied van die Ammoniete grens aan die suide teen Moab en in die noorde tot by die Jabbokrivier teenaan Gilead van Ruben, Gad en ’n halwe Manassestam met hulle goeie weiding (Num 32:1). Volgens Genesis 19:38 was die Ammoniete afstammelinge van Lot se seun Ben-Ammi (‘seun van my familie’) by sy jongste dogter. Die herhaalde invalle van die Ammoniete in die Gileadgebied ‘om hulle grense uit te brei’ word in die Ou Testament vermeld (Rigt 10:6-7). Die vrugbare weigrond het die Ammoniete verlei om hulle gebied na die noorde uit te brei (Rigters 10:6-7; 1 Sam 11:1-2). ‘…want hulle het die swanger vroue van Gilead oopgesny om hulle gebied uit te brei…’ Die Here sal Ammon se wrede wyse waarop hulle die invalle in Gilead uitgevoer het, nie oorsien nie. Hulle het swanger vroue oopgesny om die ongebore kind saam met die ma uit te roei sodat daar in die toekoms geen Israelitiese inwoner sal oorbly nie. Dit het hulle gedoen om van Gilead ’n suiwer Ammonitiese provinsie te maak. Die Here se oordeel oor Ammon bewys die Here se toorn oor wreedheid teen vroue en kinders deur die eeue.

1:14

Die straf van die Here op Ammon is weer vuur soos by die vorige drie volke. Dit sal binne die beskermingsmure van Rabba, die hoofstad van Ammon, brand, wat al sy paleishuise sal verteer. Hier kom by: te midde van strydkrete op die dag van oorlog en ’n orkaan op die dag van die verwoestende stormwind (vir paleishuise het LXX fondamente en 2020: vestings; vir ‘orkaan op die dag van die stormwind’ het LXX aardbewings op die dag van haar einde). Die strydkrete wys na ’n invallende leër se krygsgeskreeu (vgl 1 Sam 4:5, soos in Jer 4:19 en 49:1-6 ). Die Here word in die Ou Testament reeds besing as die God wat heers oor die winde en die storms, soos Jesus wat die storm laat bedaar het (Mark 4:41). In Ps 83:16 vra Asaf dat die Here vir Edom, Moab, Ammon, Filistea, Tirus en sy ander vyande moet agtervolg met sy stormwind en hulle in verwarring bring. Al die verskrikkende magte wat die mense toeken aan hulle afgode wat die weer sou beheer, is eintlik instrumente in die hand van die Here wat die draaiende orkaan gebruik saam met die verwoestende stormwind. Die Here bedreig nie die afgode nie, want hulle is niks (Jes 41:24,29; Hab 2:18-19), maar Hy bedreig mense wat Hy gemaak het en teen sy wil en wet optree. So gebruik die Here vir sy optrede teen die mense wat sy wil oortree natuurkragte van vuur en storm, wat deur Hom geskep is en beheer word. [Rehabeam wat vir Salomo opgevolg het, was die seun van Salomo en Naäma (‘Mooie’), ’n Ammonitiese vrou – die enigste van Salomo se vrouens wie se naam in die Bybel voorkom (1 Kon 14:21&31; 2 Kron 12:13). Sy het Salomo verlei om Milkom=Moleg te dien, die afskuwelike afgod van die Ammoniete, aan wie kinders geoffer is, Lev 18:21; 20:2-5; 1 Kon 2 Kon 23:10].

1:15 ‘En hulle koning sal in ballingskap weggaan en sy prinse/leiers saam met hom, sê die Here.’ (LXX: vir sy prinse, het LXX hulle priesters en regeerders; 2020: hoë amptenare) Die straf van die Here oor Ammon is ballingskap vir die bevolking en hulle koning en sy amptenare oor hulle uiterste geweld teen hulle bure en die oopsny van die swanger vroue in Gilead. Hulle is sonder eerbied vir swakkes en vir mense sonder regte: veral vir die ontwikkelende lewetjie en die heiligheid van moederskap, wat ‘n besondere kunswerk is van die Skepper van lewe. Die Here stuur self hierdie aankondiging van sy oordeel en optrede deur sy profeet.

6 Teen Moab, suid-oos van Israel (Amos 2 vers 1-3)

2:1 Die inleiding tot Moab se straf herhaal die vorige inleidings – drie tot vier = herhaalde oortredings wat die HERE nie sal laat verbygaan nie. Moab (‘van sy pa’) is volgens Genesis 19:36-37 die seun van die oudste dogter van Lot by haar pa, en die voorvader van die Moabiete. Aan die oostelike kant van die Dooie See was Moab se gebied tussen Ammon in die noorde en Edom in die suide, alles deel van die huidige Jordanië. Kemos (‘vernietiger’) was die afskuwelike songod van Moab (1 Kon 11:7; 2 Kon 3:27 die koning offer sy oudste seun aan Kemos; 23:13). Moab se sonde word aangedui as: ‘Hy het die bene van Edom se koning tot kalk verbrand.’ Die verbranding kan dui op grafskending van die koninklike graf van Edom, of die verbranding tot kalk van die liggaam en bene van die koning van Edom nadat die Moabiete hom in ’n veldslag gevang het. Die verbranding van ’n liggaam was ’n aanduiding van woede oor ’n veragtelike misdaad (Gen 38:24; Lev 20:14; 21:9; Jos 7:25). Dat die bene tot kalk verbrand is beklemtoon die volkomenheid van die vernietiging. Die liggaam is so totaal verbrand dat die as van die bene fyn wit kalkpoeier geword het (Die Targum, Aramese vertaling van die Hebreeuse Bybel, sê die Moabiete het van die koning se as, kalk gemaak waarmee klippe en huise geverf kan word, van ’n mens gebruiksmateriaal gemaak. (Die Mesa steen, 60cm wyd en 60cm dik, ook genoem Moabsteen wat koning Mesa van Moab in 840 v.C. laat opsit het, is in 1868 by Dibon, Moab se hoofstad, ontdek. Die geskrif vertel die storie van 2 Kon 3:4-8 as die straf van Kemos oor Moab omdat hulle hulle aan Israel laat onderwerp het. Die buit wat Moab in hulle opvolggeveg van die Israeliete geneem het, het hulle in die tempel van Kemos geplaas, in die stad Kirjath – Kerijot) Ná die HERE se oordeel oor Ammon se gebrek aan piëteit teenoor die ontluikende lewe en van moederskap in vers 13, volg die HERE se oordeel oor die gebrek aan piëteit teenoor die misterie van die dood deur Moab, Ammon se halfbroer en neef. Die HERE veroordeel die ontering van die oorsprong van lewe wat Hy gee, en van die einde van lewe wat Hy neem (vgl. Job 1:21). Die Here se oordeel is ook nie beperk tot sonde teen sy volk Israel nie, maar Hy eis rekenskap oor die optrede van alle mense as hulle Skepper. Hy is die Heer en Regter oor die hele wêreld wat oor alle volke waak en teen almal vir sy reg intree.

2:2-3 Die Here se straf oor Moab se misdaad: ‘Ek sal ’n vuur teen Moab stuur wat die mooi huise van Kerijot sal verteer (soos Moab Edom se koning verbrand het), en Moab sal in die rumoer sterf, onder die alarmklank van die ramshoring (sjofar). Ek sal sy regeerder afsny (uitdelg) uit sy midde, en al sy prinse/amptenare sal Ek saam met hom doodslaan (slag), sê die Here.’ Die oordeel word in Hebreeus geteken met woorde wat die geluide van ’n oorlog weergee: die rumoer en lawaai van ’n leër wat aanval. Te midde van die oproer, met die krygsgeskreeu en die geskal van die ramshoring sal Moab as volk sterf. Ook hier word die oordeel van God voltrek deur ’n vyandelike leër (vgl. die straf oor Babel in Jes 13:3-5). Die woorde van die Here word in kunsvorm aangebied. Woorde met enerse klanke in Hebreeus word in pare aangebied: ‘Ek sal stuur’ begin met ’n sj en ‘vuur’ eindig met ’n sj; ‘paleishuise’ en ‘Kerijot’ eindig albei met ōt en word gevolg met ‘sterf’ wat met ’n t eindig. Kerijot ‘uitverkorene’ word gebruik vir Ar-Moab, die hoofstad van Moab (Num 21:27-30. Jesaja 15:1-16:13 het ’n uitgerekte oordeel oor Moab en Ar-Moab); koning word vervang met ‘regeerder’ ’n Hebreeuse woord met ’n ō in, soos die woord vir ‘doodslaan (slag)’ en die ō in ‘met hom.’ 7 Teen Juda, Israel se suidelike bure (Amos 2 verse 4-5)

2:4 Ná die gebruiklike inleiding, herhaalde oortredings (drie en vier) volg die rede waarom die Here nie sy aanklag teen Juda sal terugtrek nie: ‘het hulle die tōrah, die ‘onderrig’ van die Here met veragting verwerp en sy voorskrifte nie gehoorsaam nie en hulle valse gode (bedrog) agter wie hulle vaders aangeloop het, het hulle laat afdwaal (sondig).’ LXX vertaal ‘valse gode’ met: ‘nuttelose dinge wat hulle gemaak het’ Die tōrah verwys na al die aanwysings van die Here vir die lewe van sy volk, ook oor die sosiale verhoudings, waaroor Amos verder in die boek uitbrei. Sy voorskrifte of insettinge verwys meer na die afsonderlike aanwysings van die Here waarna hulle nie geluister het nie. Die woord ma’as ‘verwerp,’ het ook die gedagte van verag. Een bepaalde sonde wat hulle verwerping van die Here se aanwysings illustreer word hier uitgesonder, hulle diens aan die afgode. Hulle valse afgode het hulle juis weggelei van die beste en enigste pad wat die Here vir hulle aangewys het vir hulle lewe en diens aan Hom. Die Hebreeuse woord kazab ‘leuen’ wat hier vir die afgode gebruik word, beklemtoon dat die afgode nie kan help of red nie, niks werd is nie, en daarom die mense bedrieg. Die afgode is die verpersoonliking van die leuen (vgl. Joh 8:44). Dat hulle vaders dieselfde gedoen het, wys dat dit ’n gewoonte en ’n kultuur geword het waarmee Juda grootgeword het. Reeds by Sinai het hulle die goue bulkalf aanbid, (Eks 32:3-5); in sy ouderdom het Salomo sy vrouens se afgode begin dien (1 Kon 11:4-8); so ook sy nageslag: Rehabeam (1 Kon 14:22-24); Abia (1 Kon 15:3); en na Amos se tyd Agas (2 Kon3-4); Manasse (2 Kon 21:2-16). Die aanklag is anders as die voriges. Hulle verkeerde optrede teen ander mense word nie genoem nie, maar die eintlike rede daarvan, naamlik hulle verloëning en verwerping van die HERE en van sy woord – vgl. die HERE se klag toe die volk ’n koning begeer het (1 Sam 8:7; 10:19), die rede waarom die HERE Saul as koning verwerp het (1 Sam 15:23,26) en die rede waarom die HERE die 10 stamme in ballingskap na Assirië laat gaan het (2 Kon 17:15). Hier kla die HERE vir Juda aan dat hulle Hom ook verwerp het (Jes 5:24). Die verwerping van die Here is die vierde gestalte van sonde en die bron van die ander drie gestaltes in Amos 1:3-2:3. Daarmee word die maat van die mensheid se skuld voor God vol gemaak: 1. onbarmhartigheid teenoor God se skepsels (1:3,6); 2. onreg en troueloosheid teenoor die broederskap (1:9,11); 3. sonder piëteit teenoor lewe en dood (1:13; 2:1); 4. veragting van die heerlikheid en heiligheid van God en sy woord (2:4; vgl. Hosea 12:1). 2:5 Die HERE se straf oor Juda en sy hoofstad Jerusalem: ‘Ek sal ’n vuur in/teen Juda stuur wat sy paleishuise sal verteer.’ (LXX fondamente vir paleishuise; 2020: vestings). Dit is die sewende keer wat die HERE sy vuur in hierdie eerste profesie stuur, en die sewende is ook teen sy uitverkore volk wat Hom verlaat het, soos die sewe engele wat die sewe bakke van die toorn van God op die aarde uitgooi in die eindtyd (Openb 15:1; 16:1). Die vuur simboliseer die HERE se toorn wat Juda se weelderige lewe sal verteer. Die letterlike brand van die hele stad Jerusalem het die Here 173 jaar later deur die Babiloniërs laat uitvoer in 587 v.C. (2 Kon 25:9). Hulle het die stad verbrand nadat hulle die tweede groep van die Judeërs weggevoer het om in die Babiloniese ryk verstrooi te word. Hulle het die tempel gestroop, afgebreek, die tempelgereedskap saamgevat Babilon toe, en die mure van die stad afgebreek (2 Kon 25:10-21). 2:4; vgl. Hosea 12:1).

Skrywer:  Prof Francois Malan

3 Teen Tirus, noord-wes van Israel (Amos 1:9-10)

1:9 Die profesie oor die Fenisiese ommuurde stad Tirus op ’n eiland in die Middellandse See, die leier van hulle florerende handel en skeepvaart, begin met dieselfde inleiding as die vorige twee profesieë. Tirus se oortredings voor die Here was dat hulle vol getalle Israeliete aan Edom oorgelewer het. Moontlik het hulle die vervoer verskaf om die volle getal Israeliete wat deur die Filistyne gevang is, as bannelinge na Edom te vervoer. Die rede waarom hulle sonde so groot is, is ‘omdat hulle nie die verbond met hulle broers onthou het nie.’ Die LXX lees hier: ‘Edom het die gevangenes van Salomo na Idumea as ballinge vervoer.’ Idumea is die Griekse naam vir Edom. 2020: ‘Omdat hulle ’n hele gemeenskap as bannelinge aan Edom oorgelewer het en nie die verbond van broers in ag geneem het nie. ‘ Om die verbond te onthou is nie slegs om daaraan te dink nie, maar om dit aktief te onderhou (vgl. bv. Jesus se instelling van die nagmaal, 1 Kor 11:24-25). Vir die verbond tussen Israel en die Fenisiërs, vergelyk Dawid en koning Hiram van Tirus se vriendskap (2 Sam 5:11; 1 Kon 5:1), Salomo se verdrag met Hiram (1 Kon 5:12) en dat Hiram selfs vir Salomo ‘my broer’ genoem het (1 Kon 9:13), en Agab wat met koning Etbaäl van die Sidoniërs se dogter Isebel getrou het (1 Kon 16:31). Agab en Isebel het die diens van die vrugbaarheids- en reëngode van die Fenisiërs, Baäl (‘heer, eienaar, man’) en die vroulike Astarte=Asjerapale (die naakte godin van vrugbaarheid, seks, liefde en oorlog) uitgebrei (1 Kon 18:18-19), wat reeds deur Salomo en sy vrouens in Israel ingevoer is (1 Kon 11:1,5). Dit was ’n voortsetting van die diens aan die gode van die Kanaäniete waaroor die HERE hulle juis voor Israel uit verdryf het.

1:10 Die straf oor Tirus is dieselfde as die straf oor die Filistyne. Hulle het waarskynlik saamgewerk om van Israel se inwoners na Edom in ballingskap te vervoer en met Gasa te deel in die wins. Die naam Tirus is afgelei van die Hebreeuse woord vir rots, want Tirus is op ’n rotseiland aan die kus van Fenisië gebou en is as oninneembaar beskou. Die muur wat aan die oostekant van die stad op die strand gebou is, was 45 meter hoog. Die Here sê vir Amos: ‘Ek sal ’n vuur binne (be) die gomah, die beskerming (die verdedigingsmuur op die strand en op die rotse van Tirus) stuur wat al sy paleishuise sal verteer.’ (LXX vervang paleise armenotêjah met fondamente jesodotêjah). 2020: Ek sal vuur stuur teen die stadsmuur van Tirus. Dit sal sy vestings verteer. Omdat hulle hele gemeenskappe as bannelinge oorgelewer het, sal al hulle vestings met vuur verteer word. Esegiël hoofstukke 26-28 het ’n lang oordeel van die Here oor Tirus, wat deur Nebukadnesar voltrek sou word (Eseg 2 In 332 v.C. het Alexander die Grote ’n pad in die see gemaak wat die eiland met die land verbind het. Die afstand is een kilometer van die land tot die eiland. Hy het op die 800 meter lange sandbank onder die see ’n wal laat gooi en verder uitgebrei tot by die eiland. Sy soldate het daarop die eilandstad binnegegaan en heeltemal oorrompel – die vuur wat Amos voospel het. Sedertdien bestaan die 60 meter wye pad tot vandag. En dit alles omdat hulle as broers hulle verbond met Israel vergeet het en gehelp het om Israeliete as slawe te verkoop.

4 Teen Edom, suid-oos van Israel

1:11 Dieselfde inleiding teen die drie vorige stede se oortredings word ook teen Edom gebruik. Die Here sal sy straf oor Edom se menigvuldige oortredings (drie en vier) nie verander nie. ‘Edom het sy broer met die swaard agtervolg en sy barmhartigheid afgegooi, in sy toorn verskeur hy voortdurend, en sy woede het deurentyd aangehou.’ 2020: omdat hy sy broer met die swaard agtervolg het. Hy het sy meegevoel onderdruk, in sy toorn het hy sonder ophou verskeur; hy het onverpoosd met sy woede volgehou. (Vir ‘sy barmhartigheid afgegooi’ lees LXX ‘die moeder op die grond vernietig’ – die Hebreeuse woord rchm met twee ‘a’-vokale is: racham=barmhartigheid; maar met twee ‘ê’-vokale rêchêm=baarmoeder – Hebreeus was eers sonder vokale geskryf. Vokale is eers in 600-1 000 n.C. deur die Masorete in die Ou Testament bygevoeg) Jakob en Esau was tweelingbroers uit wie twee volke gebore is en van mekaar geskei is. Esau was ’n ervare jagter, Jakob het rustig tuis gebly (Gen 25:23-27; vgl. Hosea 13:4). Jacob was die vader van die Israeliete en Esau van Edom (Gen 32:28; 36:1). Deuteronomium 23:7 sê dié twee volke is broers. Volgens die geskiedenisse wat in die Ou Testament opgeteken is, was Edom verskeie kere onderhorig aan Israel soos die Here in Gen 25:23 vir Rebekka gesê het ‘die oudste sal die jongste dien.’ Dat Edom nie daarmee tevrede was nie, blyk uit verskillende tekste, vgl. Gen 20:14,18-21 hulle weiering om Israel deur hulle gebied te laat trek uit Egipte na Kanaän; 2 Sam 18:14 waar Dawid hulle aan hom onderhorig gemaak het; 1 Kon 11:14-15 Hadad, die Edomiet, wat teen Salomo in opstand gekom het; 2 Kon 8:20-22 Edom wat teen die gesag van Juda gerebelleer het in die tyd van Josafat, skoonseun van Agab. In die tyd van koning Agas het die Edomiete Juda verslaan en as gevangenes weggevoer (2 Kron 28:17). Amasia koning van Juda het 10 000 Edomiete verslaan en Sela verwoes (2 Kon 14:7). Esegiël wat ná Amos geleef het, vertel dat Edom van ouds af ’n vyand van die Israeliete was en dat hy hulle aan die swaard uitgelewer het tydens hulle ballingskap (Eseg 35:5), dat hulle teen Israel opgetree het met hulle haat, in woede en afguns (Eseg 35:11). Honderd jaar na Amos, toe Juda deur Babel in ballingskap gedwing was, kondig Obadja die Here se straf oor Edom aan (vgl. ook Klaagliedere 4:21-22). Edom het o.a. moorde gepleeg op sy broervolk Jakob, en met geweld hom aangeval (Obadja vers 10), op kruispaaie het hulle vlugtende Judeërs doodgemaak en oorlewendes oorgelewer (Ob 14). 1:12 Edom se gebied het gestrek van die suidpunt van die Dooie See tot by Eilat aan die Rooi See. Teman is die naam van ’n distrik en die grootste stad in die suide van Edom aan die koninklike hoofweg tussen die hawe Eilat en Damaskus. Teman is vernoem na die kleinseun van Esau (Gen 36:15). Een van Job se drie vriende, Elifas, het uit Teman gekom (Job 2:11). Edom se hoofstad Bosra was hulle vesting in die noorde van die land, gebou op ’n uitloper van die Seïrberge (vgl. Jer 49:16). Die twee name Teman en Bosra verteenwoordig die hele gebied van Edom. Die straf van die Here op Edom lui: ‘Ek stuur ’n vuur in Teman en dit sal die paleishuise in Bosra verteer. (LXX het weer ‘fondamente’ vir paleishuise) 2020: Ek sal vuur slinger teen Teman, dit sal die vestings in Bosra verteer. Die beeld van die Here se toorn is ’n vuur wat in die suide in Teman begin en die hele land verbrand tot in die mooi huise in Bosra op die berg in die noorde van die land. So reageer die Here op Edom wat Israel met die swaard agtervolg, wat sy barmhartigheid versmoor het en sy voortdurende toorn wat sy broer verskeur het met ’n woede wat nie ophou nie (vgl. Jer 49:7-22). Die HERE is die altyd teenwoordige Heerser en Regter oor elke mens en nasie.

Skrywer: Prof Francois Malan

2 Teen die Filistyne (Amos 1 verse 6-8)

1:6 Die inleidingsformule is dieselfde as in vers 3 teen Damaskus. Die rede vir die HERE se straf is egter anders as in die Arameërs se geval: Gasa aan die suid-weste van Israel en Juda, is die leier van die ander Filistynse stede: Asdod, Askelon en Ekron, aldrie noord van Gasa. Hulle afgod was die vrugbaarheidsgod Dagon (‘graan;’ vgl. 1 Sam. 5:1-6). Hulle het Saul se kop afgesny en die lyke van hom en sy drie seuns teen die muur van Bet-San vasgespyker (1 Sam 31:8-10). ‘So het die HERE gesê: ‘Oor drie opstande (pêsja’ rebellie) van Gasa en oor vier sal Ek dit (hulle straf) nie verander nie, want hulle het mense nie verskoon nie en reekse getalle ballinge in ’n omvattende ballingskap oorgegee aan die mag van Edom.’ (LXX: …hulle het Salomo se prisoniers gevang en hulle in Idumea gaan opsluit 2020: …omdat hulle ’n hele gemeenskap weggevoer het as ballinge om hulle aan Edom oor te lewer.) Die Filistyne het meer as een keer ’n gebied in Israel geteiken en al die inwoners van die gebied, met grysaards, vroue en kinders, weggevoer en as slawe in Edom gaan verkoop. Later jare het die Filistyne saam met die Fenisiërs van Tirus en Sidon ook mense van Juda in Griekeland gaan verkoop (Joël 3:6). Die Edomiete het die mense waarskynlik as slawe gebruik. Volgens Jesaja 9:11 het die Arameërs in die noord-ooste van Israel en die Filistyne in die suid-weste saam Israel verdruk – ‘met een hap verslind.’ Mense is behandel as dinge wat deur die belange van mense met mag misbruik is. Die blote onmenslikheid daarvan gee aanleiding tot die HERE se straf oor Gasa (oor die behandeling van slawe, vgl. Neh 5:8. Job 31:13-15; 1 Kor 12:13; Gal 3:28). Amos het begin om die menslikheid van mense raak te sien. In Eksodus 21:16 het die Here reeds bepaal dat menseroof met die dood gestraf moet word. Die skuld van die Filistyne was dat hulle van ’n mens wat na die beeld van God geskep is, verkoopsware gemaak het. Hulle het met die oogappel van die HERE handel gedryf. Hulle vervolging van Israel vir hulle eie verryking het gelei tot koue brutaliteit by hulle gejag na wins. Hebsug wis die mens se persoonlikheid uit, in diens van mag. Dit ontwortel, verkneg en onteer die persoon wat jy minag as ’n ding om mee wins te maak. Dit illustreer die onbarmhartigheid van die gevalle mens en hulle gevoelloosheid teenoor fisiese smart. 1:7 Die straf met ’n verterende vuur in Gasa is dieselfde as die HERE se straf oor Damaskus. Dit tref egter nie slegs die paleise van die koning en die rykes, en die grendels van die poort van die stad nie, maar dring ook in binne die verdedigingsmuur (begomah) om die stad Gasa. Daarmee saam word die hele stad verbrand as die HERE se straf omdat hulle al die inwoners van sommige stede in Israel as slawe aan Edom verkoop het.

1:8 Soos met Damaskus, as die leier van die hele Aramese bevolking, word by Gasa, wat naaste aan Egipte lê, die ander Filistynse stede bygevoeg: Asdod 35 km noord-oos van Gasa; Askelon halfpad tussen Gasa en Asdod. Ekron noordoos van Askelon. Gat, naaste aan Israel is nie genoem nie, want teen hierdie tyd het die stad onder Askelon geval. Vir almal word die dood voorspel. ‘Ek sal die inwoners (joshēb) van Asdod afsny én die een wat die septer in Askelon swaai, en Ek sal my hand teen Ekron draai en die oorblyfsel van die Filistyne sal vergaan’ sê my Here, die HERE. (LXX: Ek sal die inwoners uit Azotus heeltemal verdelg en ’n stam sal uit Askalon afgesny word. Ek sal my hand teen Akkaron oplig (styf maak), en die oorblyfsel van die Filistyne sal tot niet gaan’ sê die Here. 2020: Ek sal die een wat op die troon sit (joshēb), met geweld uit Asdod verwyder, die septerdraer uit Askelon; Ek sal my hand teen Ekron draai, en dié wat oorgebly het van die Filistyne, sal omkom. Dit het my Heer, die HERE gesê.) Hulle sal almal uitgeroei word. Ook die ander wat nog oor is (die ‘oorblyfsel’) van die Filistyne sal omkom. Die hand van die HERE wat teen hulle sal draai wys na die krag van die HERE wat hulle gaan oorweldig. Om in iemand se hand te wees is om in sy mag te wees. Hier word vir die eerste keer verwys na die kenmerkende oortuiging van Amos dat ellende of ’n ramp iemand tref as die HERE teen so iemand draai (vgl. 5:17b tussen julle deurgaan; 7:8b en 8:2b nie meer spaar nie; 9:4b my bedoeling met hulle, letterlik: Ek sal my oog op hulle sit). Dat die oorblyfsel ook nie gespaar sal word nie, is ook kenmerkend van Amos se profesieë (vgl. 4:2 ook van agter met haakdorings aangedryf word; 8:10 skeer al julle koppe, julle uiteinde sal vir julle ’n bitter dag wees; 9:1 Ek sal mense wat oorbly met die swaard doodmaak). Amper 30 jaar later sê Esegiël 25:16-17 dieselfde van die Filistyne. Die herhaling van die algemene vernietiging van die Filistyne deur die oordeel van God, is ook ’n voorspel tot die radikale vernietiging van Israel self wat Amos telkemale aankondig. Die Filistyne, wat die Here uit Kaftor laat trek het na hulle gebied suid van Israel (Amos 9:7), verdwyn uit die geskiedenis toe Nebukadnesar in die 6e eeu v.C. hulle gebied oorrompel en hulle stede verwoes het.

Skrywer: Prof Francois Malan