Ek cope nie meer nie: Jy moet sorg dat jy cope – Jan van der Watt
Nie almal reageer dieselfde nie
Die manier waarop jy dinge sien en daarop reageer, bepaal eintlik of jy cope of nie. Nie almal gaan byvoorbeeld sukkel met die verlies van ’n lewensmaat nie. Die persoon wat byvoorbeeld in die aande as dit stil is sy huweliksvideo agteruit speel net om te sien hoe dit lyk om as vry man uit die kerk te kan stap, gaan anders reageer as die persoon wat baie na aan en afhanklik van sy vrou was. Net so hoef die baas van ’n groot fabriek nie noodwendig meer angs en stres te hê as die huisvrou nie. Dit hang af hoe elkeen sy situasie hanteer. Die vrou kan voor die stoof staan en wonder of haar kinders veilig is, of die meneer of juffrou van hulle hou en dan vreeslik aan die bekom-mer gaan, in so mate dat sy angsaanvalle begin kry. Sy voel vasgekluister in die huis voor die stoof; magteloos om haar kinders in die skool te help of haar man by te staan met al sy probleme by die werk. Die magteloosheid laat haar bang voel. Sy begin die gevoel kry dat sy nie in beheer is van haar gesin en lewe nie en dat sy nie meer cope nie. Die eentonige huis-werk help ook nie juis om die situasie te verbeter nie. As die man in die aand by die huis kom, kry hy ’n moeë vrou wat ge-daan lyk. Hy wonder wat aangaan, want sy sit dan heeldag by die huis. Die baas van ’n fabriek daarenteen kan ’n hele span mense hê wat hom help. Hy kan voel hy het alles onder beheer en daarom tref die stres en angs hom nie eintlik nie. So verskil situasies en die manier waarop mense daardie situasies hanteer.
Kom ons verskuif nou ons aandag na ’n klompie redes waarom mense se reaksies so verskil.
Die manier waarop ons op negatiewe gebeurtenisse en le-wenskrisisse reageer, is baie kompleks en word deur ’n hele paar faktore beïnvloed. Die manier waarop elkeen van ons “aanmekaargesit” is – oorgeërfde eienskappe – het ’n invloed, asook dinge soos persoonlikheid, selfbeeld, opvoeding, denk-wyse of lewenstyl.
Redes wat maak dat ek nie kan cope nie
Ons gaan veral na drie redes kyk waarom mense sukkel om te cope. Die eerste een raak die manier waarop ons “aanmekaar- gesit” is, met ander woorde oorerwing en ons persoonlikheid. Die tweede is wat ons geleer het oor die lewe, met ander woorde ons opvoeding, en die derde is ons lewenstyl.
Waarvan ek gemaak is
Hoe ek aanmekaargesit is
Dit wat jy van jou ouers geërf het, speel ’n rol en as jou pro-bleem daar lê, kan jy relatief min daaraan doen. Jy kan jouself tog nie oormaak nie. Al wat ons miskien kan doen, is om terug te dink of te kyk hoe ons ouers op situasies gereageer het. As my pa of ma gou paniekerig of terneergedruk geword het of gelyk het hy2 nie lekker cope nie, moet ek myself mooi dophou vir soortgelyke lewenspatrone. Dit kan in die familie loop. Daar is byvoorbeeld bevind dat identiese tweelinge, al word hulle in verskillende omgewings groot, tog dikwels in soortgelyke situasies met dieselfde mate van onsekerheid en vrees reageer.
Ons biologie verskil ook van mens tot mens. Chemiese stowwe in ons liggaam en ons emosies loop hand aan hand. Versteurings in hierdie chemiese stowwe kan bydra tot die gevoel van angs of dat ek nie cope nie. Mense wat baie angstig is en vinnig paniekerig voel, het verhoogde aktiwiteit van se-kere areas in die brein, byvoorbeeld in die hippokampus of die locus ceruleus. Ander mense het weer ’n abnormaliteit van ’n sekere chemiese stof in hulle brein, naamlik serotonien. Sulke mense is geneig om baie ernstige angsaanvalle (obsessief-kompulsief) te ontwikkel. Indien ’n persoon dus ’n relatiewe tekort aan die natuurlike kalmeerstowwe in sy sisteem het, sal hy baie makliker bang of anstig begin voel.
As ’n mens dit weet, dan weet ’n mens ook dat dit nie ’n skande is om na ’n geneesheer toe te gaan as jy voel jy kan nie meer cope nie. Dit mag wees dat daar ’n chemiese wanbalans in jou brein is wat met medikasie reggestel kan word. Dit is nie te sê dat alle probleme van angs of die gevoel dat jy nie cope nie, toegeskryf kan word aan ’n chemiese wanbalans nie. Daar kan baie ander redes ook wees wat niks met ’n chemiese wanbalans te doen het nie. Moet egter nie dink dat hierdie gevoel van paniek wat jy kry altyd net ’n sielkundige of geestelike probleem is nie.
My persoonlikheid
Jou persoonlikheid speel ook ’n rol in hoe jy in ’n bepaalde situasie gaan reageer. Daar is verskillende tipes persoonlikhede. ’n Bekende indeling is die tipe A- of tipe B-persoonlikheid. Die tipe A-persoonlikheid is gewoonlik die persoon wat maklik ongeduldig raak. Dit irriteer hom as mense dinge stadig doen. Hy is aggressief, baasspelerig, voel rusteloos en raak gou kwaad. Hy trap maklik op die tone van ander, want hy is gedeter-mineerd om sy doel te bereik. Omdat hy taakgeoriënteerd is, hou hy daarvan om alles self te doen en sukkel om te delegeer. Vir hom is die lewe gewoonlik een frustrasie, want hy voel hy wil altyd in beheer wees. Dit is ook maklik om te sien dat so ’n persoon gouer sal voel dat hy nie cope nie, want dinge loop nie altyd so glad as wat hy dit sou wou hê nie. Sy verhoudings sal ook altyd ’n bietjie meer gespanne wees, wat kan bydra tot die probleem dat die persoon mag voel hy maak dit nie.
Die tipe B-persoonlikheid is anders. Hy laat dinge maar hulle gang gaan. Hy aanvaar homself en hy aanvaar ander; hy vergewe homself en vergewe ander. Hy hou gewoonlik van mense en werk gemaklik saam. Dit lyk of daar nie so baie is wat hom in die lewe bekommer nie. Dit is die tipe persoon wat op die vraag waarom hy en sy vrou baklei, sal antwoord: “Ek weet nie, sy wil nie vir my sê nie.”
Daar is natuurlik ook ander persoonlikheidsindelings. Jy kry byvoorbeeld die kritikus wat met alles fout vind, of die perfeksionis wat altyd meer en beter verwag. Dan is daar die arme sukkelaar wat voel hy doen niks reg nie, en so aan. Dit is maar net om te illustreer dat verskillende mense verskillend op situasies gaan reageer, juis omdat hulle geaardheid verskil. Dit sou voorwaar eentonig gewees het as almal dieselfde was. Party gaan dus gouer bedreig en bang voel as ander. Die reël geld: ken jouself, dan kan jy jouself beter help.
Skrywer: Prof Jan van der Watt