Elmie vra:

Petrus is gekruisig, maar hy het gevra dat hy onderstebo gekruisig word, want hy kan nie dieselfde eer kry as Jesus nie. Van kleins af is ons geleer dat ’n onderstebo kruis satanisties is. So wat maak ’n mens nou met hierdie inligting? Ek weet nie regtig wat ek wil vra nie. Is dit toevallig dat ’n onderstebo kruis satanisties is en Petrus onderstebo gekruisig wou word? Is die onderstebo kruis maar net ‘n mensgemaakte “ding” wat gekoppel word aan Satan?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die vroeg-kerklike tradisie het dit so dat Petrus die marteldood in Rome gesterf het, ongeveer in 64 nC, en dat hy op eie versoek onderstebo gekruisig is. Ek sê met opset “vroeg-kerklike tradisie”, want daar is geen klinkklare bewyse in die Bybel van hoe en waar Petrus gesterf het nie. Die plek en omstandighede van Petrus se dood is alles afleidings wat gemaak word uit buite-Bybelse geskrifte en kerkvaders se opmerkings van die eerste twee eeue na Christus wat oor Petrus se dood handel. Ons beweeg dus op baie wankelrige grond oor die presiese besonderhede van Petrus se lewenseinde. (Dit geld grootliks ook van Paulus se dood, maar ons konsentreer nou net op Petrus.)

Om die spesifieke vraag van ons vraagsteller te antwoord, is dit die moeite werd om aan drie kwessies aandag te gee: Waar het Petrus aan sy einde gekom; hoe het Petrus aan sy einde gekom; en moet ons enige satanistiese konnotasies heg aan die feit dat Petrus onderstebo gekruisig is?

Eerstens, waar het Petrus gesterf? Soos reeds genoem, sê die kerklike tradisie dat Petrus in Rome aan sy einde gekom het. Maar die Nuwe Testament self het geen direkte aanduiding dat Petrus ooit in Rome gewoon of gewerk het nie. 1 Korintiërs 9:5 maak wel melding dat Petrus sy vrou met hom saamgeneem het op sy reise, maar sê nie waar dit was nie. En wanneer Paulus aan die gemeente in Rome skryf, maak hy in sy uitvoerige lys name in Romeine 16 geen melding van Petrus aan wie ook groete oorgedra moet word nie. Dis wel moontlik dat Petrus vroeër of later as dié skrywe Rome toe kon gegaan het, maar ten tyde van die skryf van die Romeinebrief (ongeveer 55 nC) was Petrus heel waarskynlik nie in Rome nie.

Daar is geleerdes wat uit Romeine 15:20 aflei dat Petrus wel ’n bediening in Rome kon gehad het en moontlik selfs een van die medestigters van die gemeente was. Paulus gee hier die rede waarom hy nie eerder by Rome uitgekom het nie. Dis omdat sy werkwyse van so ’n aard was dat hy die evangelie verkondig het waar mense nog nie van Christus gehoor het nie, want hy wou nie op iemand anders se fondament bou nie. (Toe Paulus aan die gelowiges in Rome geskryf het, het die gemeente daar reeds lank bestaan.) Verder weet ons dat daar ’n ooreenkoms was dat Paulus veral die nie-Jode sou bearbei terwyl Petrus die evangelie aan die Jode sou verkondig (vgl Galasiërs 2:7-8). Dit is dus moontlik dat Petrus deel kon gehad het aan die evangelieverkondiging aan die Jode in Rome, want ons weet die gemeente in Rome het ’n baie sterk Joods-Christelike komponent gehad. Uit Romeine 15:20 sou mens dus die afleiding kon maak dat Paulus nie vroeër na Rome gegaan het nie omdat hy geweet het dat ander – moontlik Petrus? – reeds daar gearbei het. Maar dit is hoogstens ’n teorie, ons kan dit nie vir seker sê nie.

1 Petrus 5:13 sou moontlik ook kon dui op ’n verblyf van Petrus in Rome. Hier sê die skrywer dat die gemeente in Babilon groete stuur aan die gemeentes in Klein-Asië, dit is die gemeentes aan wie hierdie brief gerig word. Die veronderstelling is dan dat die skrywer, Petrus (vgl 1 Petrus 1:1), in “Babilon” sit en van daar af sy brief rig aan die gemeentes in Klein-Asië (die hedendaagse Turkye). Ons weet dat “Babilon” ’n bekende metafoor vir Rome was in die vroeë kerk (vgl bv Openbaring 18:21,24, waar Babilon as verskuilde benaming vir Rome gebruik word). Die saak van Petrus se verblyf in Rome staan hiermee egter nie bo alle twyfel vas nie. Hoewel ons kan aanvaar dat dit die bedoeling van die skrywer is om te sê dat die brief vanuit Rome geskryf word, is daar groot onsekerheid by geleerdes of Petrus wel die skrywer van 1 Petrus was. Die eerste Petrusbrief word deur baie geleerdes as ’n pseudonieme geskrif beskou, dit wil sê, ’n geskrif wat op die naam van Petrus geplaas is maar in werklikheid deur iemand anders geskryf is. (Ons kan nie nou op al die redes vir hierdie siening ingaan nie.) Die punt is: Indien 1 Petrus ’n pseudonieme geskrif is, bewys 1 Petrus 5:13 nie noodwendig dat die apostel Petrus ooit in Rome was nie. Maar – en dis ’n belangrike “maar” – wat ons wel kan sê, is dat 1 Petrus 5:13 daarop dui dat in die tyd toe 1 Petrus geskryf is (waarskynlik in die 80er jare van die eerste eeu nC) daar ’n tradisie in die vroeë kerk was dat Petrus in Rome gewoon en gewerk het, anders sou ’n pseudonieme skrywer nie Petrus se naam aan Rome gekoppel het nie. Die tradisie omtrent Petrus se verblyf in Rome moes dus heel vroeg ontstaan het.

Tweedens kom ons by die vraag: hoe het Petrus aan sy einde gekom? Hierdie vraag raak die hele kwessie van Petrus se martelaarskap en is ten nouste gekoppel aan die eerste vraag, waar het Petrus gesterf? Oor laasgenoemde het ons hierbo reeds geredeneer dat hoewel die Nuwe Testament nie eksplisiet is oor Petrus se bewegings nie – of hy ooit in Rome gewoon en gewerk het nie – daar tog op grond van 1 Petrus 5:13 gesê kan word dat die tradisie omtrent Petrus se verblyf in Rome heel gou in die vroeë kerk ontstaan het en dat dit histories ’n sterk moontlikheid is. Dit is dus goed moontlik dat Petrus in Rome aan sy einde gekom het. Die vraag is egter nou: is Petrus aan natuurlike oorsake dood of is hy as martelaar in Rome tereggestel? Alles dui op laasgenoemde. Watter getuienis het ons hiervoor?

Geleerdes stem saam dat Johannes 21:18-19 ’n vroeë aanduiding is van Petrus se martelaarskap. Want hier sê Jesus dat Petrus wanneer hy oud geword het sy hande sal uitsteek en iemand anders hom sal bring waar hy nie wil wees nie. En dan voeg Johannes by: “Dit het Jesus gesê en daarmee aangedui deur watter soort dood Petrus God sou verheerlik.” Dit kan beswaarlik anders geïnterpreteer word as ’n verwysing na Petrus se marteldood. Hierby kan ook die opmerking van Jesus in Johannes 13:36 gevoeg word, waar Jesus aan Petrus sê dat Petrus nie nou vir Jesus kan volg nie maar dat hy dit later sal doen. Die bedoeling is dan dat Petrus later ook aan die hand van die vyande van die evangelie sal sterf, net soos Jesus. Verder, as ons in aanmerking neem dat ten tyde van die skrywe van die Johannesevangelie (in die 90er jare van die eerste eeu nC) die manier waarop Petrus gesterf het dekades reeds bekend was, dan kan ons hierdie woorde in Johannes 21 en 13 as verskuilde verwysings na die martelaarskap van Petrus beskou. Sommige geleerdes gaan selfs so ver om te sê dat die uitdrukking “jou hande uitsteek” in Johannes 21:18 moontlik kan dui op die feit dat Petrus gekruisig is. Maar dit is waarskynlik te ver gevoer.

’n Ander moontlike verwysing na die marteldood van Petrus in Rome vind ons in die brief van biskop Klemens van Rome aan die Korintiërs, in ongeveer 96 nC. Dit stam dus uit dieselfde tyd as die Johannesevangelie. In hoofstuk 5 van hierdie brief skryf Klemens (vertaling in Engels uit die Grieks deur Maxwell Staniforth [1968]: Early Christian Writings. The Apostolic Fathers. [Penguin Books.]): “Take the noble examples of our own generation. Even the greatest and most virtuous pillars of our Church were assailed by envy and jealousy, and had to keep up the struggle till death ended their days. Look at the holy apostles. It was by sinful jealousy that Peter was subjected to tribulation, not once or twice but many times; it was in that way that he bore witness, before he left us for his well-earned place in glory.” Wat kan ons uit hierdie opmerking van biskop Klemens van Rome omtrent Petrus se dood aflei? Streng gesproke net die volgende: dat Petrus in sy lewe met baie teenstand te kampe gehad het, dat hy deur sy prediking van die evangelie getuienis gelewer het, dat hy êrens ’n natuurlike dood gesterf het, en dat hy as beloning vir sy volharding in heerlikheid opgeneem is. Maar as ons in aanmerking neem dat Klemens min of meer in dieselfde tyd as Johannes 21:18 en 1 Petrus 5:13 geskryf het, is dit moeilik om te dink dat hy nie met die tradisies omtrent Petrus se verblyf en dood in Rome, wat in laasgenoemde tekste verteenwoordig word, bekend was nie. ’n Mens sou dus ’n bietjie meer in Klemens se woorde kon lees, naamlik dat Petrus se getuienislewering (“bore witness”) en sy welverdiende plek in heerlikheid (“well-earned place in glory”) verskuilde verwysings is na sy marteldood, waarskynlik in die tyd toe die Christene deur keiser Nero in Rome vervolg is (middel 60’s van die eerste eeu). Die sondige jaloesie (“sinful jealousy”) sou ook na onenigheid tussen Christene in Rome kon verwys wat Nero as verskoning gebruik het vir sy fanatiese optrede teen die Christenleiers, waaronder Petrus.

Bostaande oorsig sê nog net dat Petrus heel waarskynlik die marteldood in Rome ondergaan het, maar sê nog nie presies hoe hy gesterf het nie. Hierdie inligting kry ons eers in die apokriewe geskrif, Die Handelinge van Petrus, wat waarskynlik tussen 150-200 nC geskryf is; dus, baie laat as dit met die Nuwe-Testamentiese geskrifte vergelyk word. Volgens hierdie werk is Petrus, soos Jesus, ook gekruisig, en het dié kruisiging in Rome plaasgevind. Maar dan gaan die geskrif voort en meld dat Petrus vra om onderstebo gekruisig te word, met die kop na onder. Petrus se verduideliking vir sy vreemde versoek is dat dit simbolies is van die gevalle Adam wat alles in God se skepping kom omkeer en deurmekaar krap het. Die Handelinge van Petrus was waarskynlik verantwoordelik vir die ontstaan van die tradisie dat Petrus (onderstebo) gekruisig is, want verskeie kerkvaders maak daarvan melding: Tertullianus (einde 2e eeu nC) sê dat Petrus ’n dood gesterf het soos Jesus, en beide Origenes (vroeg 3e eeu) en Hieronimus (middel 4e eeu) noem dat Petrus onderstebo gekruisig is. Oor die historiese betroubaarheid van hierdie tradisie kan mens egter net wonder, want Die Handelinge van Petrus se hele inslag is dié van legendes oor Petrus se doen en late, terwyl bogenoemde kerkvaders kennelik net die wyse van Petrus se dood herhaal sonder om dit te bevraagteken. Die kort en die lank van alles is dat mens die historiese waarskynlikheid van Petrus se marteldood in Rome kan aanvaar, maar dat die aard daarvan – kruisiging, en veral die onderstebo kruisiging – in groot onsekerheid gehul is.

Dit bring ons by die derde vraag: moet ons enige satanistiese konnotasies heg aan die feit dat Petrus onderstebo gekruisig is? Die kort antwoord hierop is “nee”. Daar is geen verband tussen die twee nie. Indien mens sou aanvaar dat Petrus wel onderstebo gekruisig is, dan was die motief daarvoor beslis nie satanisties van aard nie. Soos reeds genoem sê Die Handelinge van Petrus dat Petrus daarmee die gevalle mensdom wou aandui, hoewel die kerkvader Hieronimus later noem dat Petrus daarmee wou betuig dat hy nie waardig is om soos Jesus – regop – gekruisig te word nie. Dié onderstebo kruis staan dan ook in die kerkgeskiedenis bekend as die Kruis van Petrus of die Omgekeerde kruis. Daar is selfs kerke wat hierdie kruis as simbool gebruik om die Christelike waardes van nederigheid en selfverloëning uit te dra. En in die Rooms-Katolieke Kerk is dit ook simbool van die pous, aangesien Petrus deur dié Kerk as die eerste pous beskou word. Hierdie kruis is gewoonlik die een sonder die Christusfiguur daarop. Dus, wat mens ook al as rede aanvaar waarom Petrus onderstebo gekruisig wou word, die punt is dat hierdie kruisigingsmetode ’n Christelike motivering het. Daar is niks satanisties verbonde aan die feit dat Petrus onderstebo gekruisig is nie – inteendeel.

Binne satanistiese kringe en soortgelyke kultusgroepe word die onderstebo kruis egter gesien as ’n simbool van verwerping van Christus en alles waarvoor Hy staan; alles omtrent Christus word as ’t ware op sy kop gekeer, teengestaan en beveg. In die moderne popkultuur word die omgekeerde kruis ook soms gebruik as aanduiding van die verwerping van alle gesag en die ongebreidelde uitleef van teen-kultuur aktiwiteite. Dit hang dus alles af van die konteks hoe die omgekeerde kruis geïnterpreteer word. Dit beteken dat iemand wat ’n omgekeerde kruis dra nie noodwendig met satanisme, hedonisme of verwerping van gesag geassosieer moet word nie. Jy moet eers uitvind wie dit is wat dit dra en wat die individu of groep daarmee wil sê. Soos met alles in die lewe geld dit ook hier: kry eers jou feite agtermekaar voor jy ’n oordeel vel.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl

Die HERE se gawes aan Israel (Amos 2 verse 9-11)

Die gedeelte verskil van die vorige sewe profesieë. Hier word die groot dade van God in Israel se geskiedenis in herinnering geroep: die HERE se uitroeiing van die inwoners van Palestina, Israel se bevryding en uittog uit Egipte, en hulle intrek in die land; profete en nasireërs wat die Here uit hulle midde aan hulle gegee het. Die invoeging in die reeks oortredings val op en is ’n sleutel tot die boodskap van die agt profesieë. Geeneen van die oordele oor die heidennasies het die skerpte van die oordeel oor Israel nie, want Israel word beoordeel in hulle verhouding tot die HERE en sy verlossing. Israel se oortredings wat in verse 6-8 uitgespel is, staan in skerp kontras met die optrede van die HERE teenoor hulle. Die teenstelling van die HERE se genade en die volk se sonde word telkens in die geskiedenisgedeeltes van die Psalms beklemtoon (vgl. Ps 106:7-23). Die volgorde in verse 9-10: die HERE se oorname van die land van die Amoriete in vers 9, dan Israel se uittog uit Egipte, hulle tog deur die woestyn, en inname van die Amoriete se land in vers 10, beklemtoon dat Israel se bestaan in die land van die Amoriete die werk van die HERE is. Die HERE herinner onnadenkende en ondankbare Israel aan alles wat Hy vir hulle gedoen het. 2:9 ‘Ék het die Amoriete voor júlle oë uitgeroei, hulle wat so lank soos seders se hoogte en so sterk soos sterk bome is; Ek het sy vrug aan die bokant uitgeroei en onder van sy wortels af.’ (2020 volg LXX: in plaas van ‘sterk bome,’ ’n eikeboom.’) Die Amoriete het oos van die Jordaan (Jos 24:8; Rigt 11:21) en in die berge wes van die Jordaan gewoon (Jos 10:5). Soms, soos hier, word die hele bevolking van die beloofde land Amoriete genoem (Rigt 24:15,18). Die HERE kon die Amoriete oor hulle afgod Kemos (Rigt 11:24) en hulle sondige lewenswyse nie langer verdra nie en het hulle uitgeroei en die land aan Israel gegee (1 Kon 21:26; vgl. die voorspelling aan Abraham reeds in Gen 15:16). Josua 10 vertel hoe Josua-hulle die vyf Amoritiese konings en hulle leërs met die swaard uitgewis het met die hulp van die HERE, met haelstene en die stilstand van die son (10:11-13), met die finale slag by die Meromwaters (11:14) en ook die Enakitiese reuse (11:21-23). Dit was juis vir die Enakitiese reuse wat Israel 40 jaar tevore so bang was dat hulle nie die land wou inneem nie (Num 13:33). Dit is na húlle wat Amos hier verwys, wat so hoog soos seders en so sterk soos bome is, vir wie geen leër kon uitwis nie. Maar die HERE het hulle wortel en tak uitgeroei deur hulle in die hande van die Israeliete oor te gee. Die Hebreeuse woord vir vrug kan ook verwys na hulle nageslag, en wortels na die Amoriete se families wat uitgeroei is om woonplek vir die besitlose slawevolk Israel te berei. Maar na die HERE se gawe van ’n land en burgerskap aan Israel wat slawe was in Egipte, verkoop Israel ’n behoeftige volksgenoot in slawerny vir ’n paar sandale. Israel se verhouding tot sy eie volksgenote toon dieselfde brutale optrede van onbarmhartigheid, ongeregtigheid en gewetenloosheid as die wêreldlinge. In Israel se samelewing het hulle sonde oorgeneem en die volle maat bereik. Eers teen die agtergrond van hulle genadige verkiesing, verlossing en roeping deur God, word die verwerping van God deur die mens volledig geskilder. Teenoor die HERE se oorvloedige goeie gawes aan ’n vorige arm besitlose volk, is Israel se mishandeling van arm landgenote ’n skreiende ondankbaarheid (vgl. Jesus se gelykenis van die koning wat rekenskap van sy slawe wou eis, Matt 18:23-35). Die fondament van Israel se bestaan (Amos 2:10) ‘En dit was Ék wat vir júlle uit Egipteland uitgebring het (die woord vir uitbring hê‘elêh het ook die gedagte van verhef en as offer aan God aanbied; ‘Ek’ en ‘julle’ word albei met ’n voornaamwoord beklemtoon) en julle veertig jaar lank in die woestyn gelei het om die land van die Amoriete in besit te neem.’ Dié drie hoofmomente (1) die HERE se verlossing van Israel uit die Egiptiese slawerny, (2) sy leiding en sorg van Israel in die woestyn waar hulle geheel en al van Hom afhanklik was, en (3) die inbesitname van die land deur die HERE wat Israel gebruik het om die inwoners uit te dryf (Eks 23:31). Dit was die fondament van Israel se geloof in die HERE, Jahweh, die ‘Ek is’ (Eks 3:14-15), die altydteenwoordige God van sy verbond met die nageslag van Abraham in wie die HERE al die volke van die aarde sou seën (Gen 12:3). (1) Die HERE het sélf die slawevolk bevry en verhef tot ’n volwaardige volk. Hy het juis vir húlle as sy eie volk aangeneem, wat Hom alleen moes dien as hulle God, deur hulle lewe as ’n offer aan Hom te wy (Eks 6:5-7). Dit is die verbond wat Hy met hulle op grond van sy gebooie met offerbloed beseël het (Eks 24:4-8). Hoewel Israel uit die land van hulle slawerny verlos is, en in die land bly wat die HERE aan Abraham beloof het (Eks 6:2-3), maak hulle nou slawe van mede-Israeliete in die beloofde land. (2) Die HERE se sorg oor hulle vir veertig jaar in die woestyn is ’n verdere bewys dat hulle bestaan as volk gefundeer is op die HERE se troue liefde (Ps 136:16). Die getrouheid van die HERE en sy verbond met sy gemeente (kāhāl) staan teenoor hulle ontrou teenoor die HERE en die verbreking van hulle geloofsband met hulle mede-Israeliete; hulle bevryding deur die HERE waarin hulle leef teenoor die verslawing wat hulle toepas, hulle versorging deur die HERE teenoor hulle uitbuiting van die swakkes. (3) Die beloofde land behoort aan die HERE en Israel is slegs vreemdelinge en bywoners by die HERE (Lev 25:23). Die HERE het vir hulle ’n land gegee wat hulle nie bewerk het nie, stede wat hulle nie gebou het nie waar hulle kon gaan woon en eet van wingerde en olyfboorde wat hulle nie geplant het nie (Deutr 6:10-13; Jos 24:13; Ps 78:55; 105:44). Met die hersteljaar moes grond teruggegee word aan die oorspronklike eienaar (Lev 25:24-28). Nou verkoop hulle arm mense oor ’n paar sandale. Die koms van Jesus Christus is die groot keerpunt in God se geskiedenis met die mensdom. Voor sy koms het Israel, die volk van God geleef uit die HERE se verlossing uit Egipte, sy wetgewing en sorg in die woestyn, en hulle inbesitname van sy beloofde land. Dit was die anker vir hulle lewe en hulle kennis van die HERE. Dit is deur die HERE vervang met die koms van die Seun van God om mense met sy bloed uit die slawerny van sonde te verlos deur geloof in Jesus; om volgens sy wet van die liefde te lewe, deur sy opstanding uit die dood te hoop op die ewige lewe by God as ons Vader en deur die inwoning van die Heilige Gees ons lewe aan God te wy. Die Here se waarskuwings (Amos 2:11-12) 2:11 ‘Ek het van julle seuns tot profete opgewek en van julle jong mans tot nasireërs (gewydes). Is dit nie so nie, kinders van Israel, is die Godspraak van die HERE’ (ne’ um Jahwêh; LXX gebruik ‘gewydes’ vir ‘nasireërs’) Benewens die HERE se verlossing van Israel uit Egipte, sy versorging van hulle in die woestyn, en die land wat Hy aan hulle gegee het, het die HERE aan hulle profete en nasireërs gegee om die regte pad vir Israel aan te dui. Israel het goed geweet wat die HERE van hulle vra, want Hy het uit die volk seuns geroep en toegerus om die HERE se wil aan die volk bekend te maak, soos Amos nou juis in Jerobeam II se tyd doen. Die Hebreeuse woord vir profeet nabij’ verwys na roep en praat. Die HERE roep ’n profeet om sy spreekbuis te wees. Nasireër beteken gewyde. Die nasireërs wat Amos beskryf, was deur die HERE geroep en afgesonder om vir Hom te lewe as voorbeeld en maatstaf vir die volk. Hulle was bekend as mense wat geen wyn gedrink het nie. Numeri 6:1-21 se voorskrifte vir mans en vroue wat die HERE gelei het om self te besluit om hulle vir ’n tyd aan die Here te wy, sluit ook onthouding van druiwe en druiweprodukte en bier in, verbied die skeer van hare en baard, en hulle mag nie naby ’n lyk kom nie. Die HERE openbaar Homself, sy wil en sy besluite, deur sy woord wat Hy deur sy profete aan sy volk bekendmaak. So naby en lewend is die HERE by sy sondige volk, nie soos ’n gegote beeld wat nie kan praat of voel nie (vgl. Num 12:6-8). Kyk hoe die HERE Homself aan Moses bekend gemaak het nadat die volk die goue kalf aanbid het (Eks 34:5-7). Die HERE wil sy volk lei, beskerm en vergewe, maar straf hulle ook as hulle nie luister nie, of hulle rug op Hom draai. Die profete se woorde en werke was aanduidings dat die HERE in elke mens belangstel, alles van elkeen weet en hoor as iemand tot Hom roep of Hom loof (vgl. Samuel wat weet wat van die donkies geword het wat Saul soek, 1 Sam 9:20; en Elia wat weet dat die meel van die weduwee van Sarfat nie sal opraak en die olie nie minder word nie, 1 Kon 17:14; en Miga, seun van Jimla, wat vir Agab die prentjie van sy dood op die berge geskilder het, 1 Kon 22:9,17). Amos tree namens die HERE in gesprek met die feesvierende Israeliete en vra : Is dit nie so nie, Israeliete? Hy stel dit as ’n vraag wat die HERE self aan hulle vra en waarop hulle moet antwoord. Hulle moet alles erken wat die HERE vir hulle as volk deur die eeue gedoen het. Maar hulle optrede wys dat hulle alles vergeet het. Daarom kondig Amos die HERE se finale oordeel oor Israel in verse 13-16 aan. 2:12 ‘Maar julle het vir die nasireërs wyn gegee om te drink, en aan die profete het julle opdrag gegee: julle mag nie as profeet in ekstase optree nie.’ In plaas daarvan dat Israel die voorbeeld gevolg het van die lewe wat die HERE deur die nasireërs vir hulle voorgehou het, het hulle die nasireërs verlei om wyn te drink as bewys dat hulle weier om sober te leef. Deur die voorspoed in Jerobeam II se tyd kon die nasireërs en profete as lewende getuies van die woestyntyd se sober lewenswyse nie verdra word nie. Dit het totale toewyding aan en afhanklikheid van die HERE vereis. Israel se verwerping van die profete is letterlik voor hulle oë vervul toe die priester Amasia van Bet-El vir Amos verbied het om as priester op te tree (Amos 7:12-13,16). Jerobeam I, die tien stamme se eerste koning, het reeds opdrag gegee: ‘Gryp die man van God!’ (1 Kon 13:4). Om die profete en hulle woorde te verwerp is om Israel se eie gesag finaal teen die gesag en krag van God te plaas.

Skrywer:  Prof Francois Malan

Teen Israel, die tienstamme (Amos 2:6-16)

Toe Salomo se baie vroue hom in sy ouderdom verlei het om ander gode te dien, het hy nie aan die HERE getrou gebly nie. Daarom het die HERE sy koningskap van hom afgeskeur en een stam vir sy seun laat oorbly (1 Kon 11:1-13). Die HERE het vir Jerobeam, ’n gesiene landsburger vir wie Salomo oor die dwangarbeid aangestel het, gesê: ‘Ek gaan tien stamme vir jou gee’ (1 Kon 11:26-28,35). Na Salomo se dood het die tien stamme vir Jerobeam in 931 v.C. hulle koning gemaak (1 Kon 12:20). Om die tien stamme te verhoed om vir die feeste na Jerusalem te gaan, het Jerobeam twee kalwerbeelde laat maak en hulle in Bet-El en Dan laat oprig as beelde van Israel se God wat hulle uit Egipte laat wegtrek het. Hy het ook heiligdomme op die hoogtes gebou, mense wat nie Leviete was nie as priesters aangestel, en op die vyftiende dag van die agtste maand ’n fees gehou soos die Huttefees, die groot oesfees van Juda in die sewende maand (1 Kon 12:26-32). Nadat die skare by Israel se jaarlikse fees by Bet-el hulle kon verlekker oor die HERE se straf oor al hulle omringende vyande wat Amos aangekondig het, bars die bom oor hulle koppe in hierdie laaste van die agt profesieë. In al agt gaan dit oor die mense se verwerping van die HERE se wil vir die mensdom wat Hy geskep het. Die agtste profesie is die eintlike boodskap wat Amos vir die feesvierende Israel bring. Hulle moes in die vorige profesieë reeds voorberei word vir die HERE, die altydteenwoordige ‘Ek is’ Jahweh, wat oor alle nasies regeer, se oordeel ook oor hulle.

2:6 Die inleidingsformule wat Israel se herhaalde opstand/rebellie pêsja‘ teen die HERE en sy woord aandui as die rede waarom die HERE besluit het om sy straf nie te kanselleer nie, is dieselfde as vir die vorige sewe profesieë. Die eerste aanklag lui: ‘hulle het die regverdige vir silwer verkoop, en behoeftiges vir ’n paar sandale…’ Anders as in die eerste ses profesieë word hier nie na oorlog of na die politieke leiers verwys nie, maar na die maatskaplike probleme in Israel wat die gevolg was van hulle verwerping van die HERE se aanwysings vir die lewe en hulle oorgawe aan die afgode. Die ander volke het mense van buurvolke in die oorlog gevang en as slawe verkoop. Israel het egter van hulle eie volksgenote as slawe verkoop, omdat hulle in skuld by ‘n ryk volksgenoot geraak het. Die regverdige verwys na iemand wat onskuldig is maar deur ’n regter skuldig verklaar is omdat die regter omkoopgeld van die klaer ontvang het, en die onskuldige dan skuldig verklaar het (Amos 5:7,10,12). Dit is teen die HERE se opdrag in Eks 23:6-8 (vgl. ook Salomo se gebed in 1 Kon 8:32; en die voorbeeld in 2 Kon 4:1). Silwer is destyds afgeweeg as betaalmiddel (vgl. Jes 46:6; Amos 8:6 letterlik silwer). Die rykes het die behoeftiges onderdruk. Die woord’êbjōn (arm en onderdruk) verwys na die behoeftiges se maatskaplike ellende. Vir ’n paar sandale wys na hulle onbenullige skuld. Rykes neem hulle kans waar om van ’n behoeftige ’n slaaf te maak vir die bietjie wat hy skuld (vgl. Amos 8:6; vgl. daarteenoor Abraham se verklaring aan die koning van Sodom in Gen 14:22-23). Amos is ’n advokaat vir die regte van die armes en behoeftiges, soos Spreuke 31:9 aanbeveel. Die HERE veroordeel gewetenlose geweld teen behoeftiges ter wille van koue kompetisie tussen die rykes oor wie ryker of magtiger as ’n ander is.

2:7a Die tweede oortreding van Israel wat die HERE nie sonder straf kan verbygaan nie is hulle verdrukking van die armes (dalim) en onderdruktes (‘enawim): ‘Die wat smag na die stof van die aarde op die kop van die hulpelose/geringe arme en wat die weg van die armes/vernederdes/onderdruktes ombuig’ (vir sj’f ‘smag na’ volg 2020 die LXX se patéō ‘hulle trap op’ vir die Hebreeuse sjwf) Die eerste strofe verwys na die brutale arrogantes wat nie rus voordat die armes in volkome ellende gedompel is nie deurdat hulle alle grond wil inpalm (soos Jesaja 5:8 dit later uitspel), tot die laaste stoffie van die armes; sodat die arme sy slaaf word of dat hy die arme as slaaf verkoop om met die geld nog grond te koop. Grond of stof op die kop was ook ’n teken van rou en droefheid (2 Sam 1:2; Job 2:12 soos Job se vriende wat oor sy toestand gerou het). Om daarna te smag om stof op die arme se kop te gooi is dan om daarna te strewe om hom in ellende te dompel. Om die weg van die armes om te buig is ’n verkorte uitdrukking om die gang van die reg te verdraai (Spr 17:23; Jes 10:2). ‘Weg’ is ’n sinoniem vir ‘regverdigheid.’ Om sy weg om te buig beteken om sy lewe te verander deur ’n onskuldige met vals getuies en omkopery by die regsuitsprake van die oudstes in die stadspoort skuldig te laat bevind (vgl. Amos 5:12). Daarmee word die vertroue in die regspleging heeltemal afgebreek, soos Amos 5:13 vertel wat in Israel gebeur en deur die Here verbied is in Eksodus 23:6-7 (vgl. Deutr 16:18-20).

2:7b

Die derde oortreding wat die HERE nie ongestraf laat bly nie is die skending van jongmeisies: ’n Man en sy pa gaan na dieselfde meisie om die Naam van my heiligheid te ontwy’ (LXX vervang ‘die naam van my heiligheid’ met ‘die naam van hulle God’) Hier is ’n spel met die Hebreeuse woorde: ontwy chillēl en chelālā ’n onteerde/verkragte meisie. Altwee is woorde van dieselfde stam chll wat uithol beteken. Deur die meisie te onteer, onteer hulle die Naam van die HERE. Dit gaan hier nie oor ’n prostituut zanah soos in Amos 7:17 nie. Die meisie is moontlik as gevolg van haar pa se bankrotskap as slavin aan die skuldeiser gegee deur haar pa of deur omgekoopte regters. Die skuldeiser en sy pa buit haar weerloosheid uit as hulle eiendom en misbruik haar vir die bevrediging van hulle onbeteuelde hartstog. Hulle maak van ’n mens ’n gebruiksartikel en ontneem haar die moontlikheid van ’n huwelik. In Levitikus 18:15; 20:12 word die soort gemeenskap verbied (vgl. ook Deutr 22:30; 27:20). Die minderbevoorregtes is nie slegs ekonomies en in die hof verdruk en veronreg nie, maar ook op morele gebied. Onreg teenoor ’n medemens verbreek jou verhouding met die HERE. Die mens wat met sy lewe die beeld van sy God moet vertoon (Gen 1:27) bring oneer op die Naam van die HERE aan wie hy behoort. Die Naam van die HERE is ’n omvattende term vir wie Hy is en doen, sy reputasie (soos bv. die goeie naam van ’n mens wat getuig van sy hele persoon en sy lewe). Gelowiges heilig die Naam van hulle Vader deur hulle optrede en lewenswyse (Matt 6:9)

2:8 Die vierde oortreding waaroor die HERE nie sy straf sal terugtrek nie: ‘Op klere wat as pand gevat is strek hulle hulle uit (gaan lê hulle) langs elke altaar en drink wyn van boetegeld in die huis van hulle gode’ (LXX: hulle bind vir hulle klere met koorde, maak vir hulle gordyne by die altaar en drink wyn, wat hulle deur afpersing verkry het, in die huis van hulle god.) Die toppunt van Israel se ontering van die HERE en van hulle toegeskroeide gewetes is dat hulle entoesiasties met hulle godsdiens voortgaan deur die tasbare bewyse van hulle onreg in hulle godsdiens te gebruik. Armes wat nie in staat was om hulle skuld te betaal nie, moes van hulle klere as pand gee totdat hulle die skuld afgewerk het. Die woord vir klere word ook gebruik vir bedekking. Dit beteken die armes moes daarsonder loop totdat hulle skuld betaal is. Die HERE het Israel verbied om ’n verpande kledingstuk na sononder nog te hou, veral omdat die armes net een bokleed gehad het wat ook as sy enigste bedekking vir die nag gebruik is (Eks 22:26-27). In Deuteronomium 24:17 sê die HERE uitdruklik: ‘Jy mag nie die klere van ’n weduwee as pand neem nie. Nou gebruik die rykes die verpande kledingstuk as ’n mat waarop hulle langs hulle altare lê. Of die lê ’n aanduiding is van eerbied dat hulle met die gesig op die grond lê in ootmoed voor die HERE, is nie juis waarskynlik nie, tensy dit net vir die skyn was. Toe die Israeliete egter by Sinai die HERE voor die goue kalf gedien het, het hulle wellustig te kere gegaan (Eks 32:3-6). Die gaan lê voor die altare kon ook die tipiese Kanaänitiese afgodediens se promiskue seksuele betekenis gehad het, wat vir die HERE ’n gruwel is (Eks 32:10). ‘Elke altaar’ verwys na ’n groot getal altare wat oral in Israel opgerig is, veral op hoogtes en onder groen bome (2 Kon 17:10; vgl. ook die gewyde pale’asjerah – wat sedert Jerobeam I se tyd oral opgerig is (1 Kon 14:15; 2 Kon 17:10) en deur die HERE gehaat word (Deutr 16:21-22). Die wyn van boetegeld is waarskynlik wyn wat as boete betaal is vir strawwe wat die regters opgelê het op kleinboere wat deur skuldeisers hof toe gesleep is. Nou word die wyn by die feestye in die tempels gedrink sogenaamd ter ere van die HERE of Baäl – die woord Baäl beteken eienaar. Dit is die god van die Fenisiërs wie se diens deur Isebel uit Sidon saamgebring is na Israel (1 Kon 16:31-33). Die woord baäl ‘here’ is ook vir die HERE gebruik. ’n Vrou het haar man ook as haar baäl, haar heer, aangespreek. ‘Die huis van hulle gode’ het ’n ironiese klank, so asof Amos sê verwysing na ‘hulle god(e)’ beteken dat die gode aan hulle behoort, en nie dat Israel aan die HERE behoort nie. In verse 6-8 is die eerste formulering van die klag van die HERE teen Israel. Alles gaan om die onderdrukking van die armes: vers 6 onskuldiges en behoeftiges word vir hulle skuld in slawerny verkoop; 7a armes word verdruk deur die regters om te koop; 7b jongmeisies word deur ’n man en sy pa onteer; 8 skuldeisers buit armes uit. Dit het alles plaasgevind ondanks ’n ‘bloeiende’ godsdienstige lewe.

Skrywer:  Prof Francois Malan

Teen die Ammoniete, oos van Israel (Amos 1:13-15)

1:13 Die gebied van die Ammoniete grens aan die suide teen Moab en in die noorde tot by die Jabbokrivier teenaan Gilead van Ruben, Gad en ’n halwe Manassestam met hulle goeie weiding (Num 32:1). Volgens Genesis 19:38 was die Ammoniete afstammelinge van Lot se seun Ben-Ammi (‘seun van my familie’) by sy jongste dogter. Die herhaalde invalle van die Ammoniete in die Gileadgebied ‘om hulle grense uit te brei’ word in die Ou Testament vermeld (Rigt 10:6-7). Die vrugbare weigrond het die Ammoniete verlei om hulle gebied na die noorde uit te brei (Rigters 10:6-7; 1 Sam 11:1-2). ‘…want hulle het die swanger vroue van Gilead oopgesny om hulle gebied uit te brei…’ Die Here sal Ammon se wrede wyse waarop hulle die invalle in Gilead uitgevoer het, nie oorsien nie. Hulle het swanger vroue oopgesny om die ongebore kind saam met die ma uit te roei sodat daar in die toekoms geen Israelitiese inwoner sal oorbly nie. Dit het hulle gedoen om van Gilead ’n suiwer Ammonitiese provinsie te maak. Die Here se oordeel oor Ammon bewys die Here se toorn oor wreedheid teen vroue en kinders deur die eeue.

1:14

Die straf van die Here op Ammon is weer vuur soos by die vorige drie volke. Dit sal binne die beskermingsmure van Rabba, die hoofstad van Ammon, brand, wat al sy paleishuise sal verteer. Hier kom by: te midde van strydkrete op die dag van oorlog en ’n orkaan op die dag van die verwoestende stormwind (vir paleishuise het LXX fondamente en 2020: vestings; vir ‘orkaan op die dag van die stormwind’ het LXX aardbewings op die dag van haar einde). Die strydkrete wys na ’n invallende leër se krygsgeskreeu (vgl 1 Sam 4:5, soos in Jer 4:19 en 49:1-6 ). Die Here word in die Ou Testament reeds besing as die God wat heers oor die winde en die storms, soos Jesus wat die storm laat bedaar het (Mark 4:41). In Ps 83:16 vra Asaf dat die Here vir Edom, Moab, Ammon, Filistea, Tirus en sy ander vyande moet agtervolg met sy stormwind en hulle in verwarring bring. Al die verskrikkende magte wat die mense toeken aan hulle afgode wat die weer sou beheer, is eintlik instrumente in die hand van die Here wat die draaiende orkaan gebruik saam met die verwoestende stormwind. Die Here bedreig nie die afgode nie, want hulle is niks (Jes 41:24,29; Hab 2:18-19), maar Hy bedreig mense wat Hy gemaak het en teen sy wil en wet optree. So gebruik die Here vir sy optrede teen die mense wat sy wil oortree natuurkragte van vuur en storm, wat deur Hom geskep is en beheer word. [Rehabeam wat vir Salomo opgevolg het, was die seun van Salomo en Naäma (‘Mooie’), ’n Ammonitiese vrou – die enigste van Salomo se vrouens wie se naam in die Bybel voorkom (1 Kon 14:21&31; 2 Kron 12:13). Sy het Salomo verlei om Milkom=Moleg te dien, die afskuwelike afgod van die Ammoniete, aan wie kinders geoffer is, Lev 18:21; 20:2-5; 1 Kon 2 Kon 23:10].

1:15 ‘En hulle koning sal in ballingskap weggaan en sy prinse/leiers saam met hom, sê die Here.’ (LXX: vir sy prinse, het LXX hulle priesters en regeerders; 2020: hoë amptenare) Die straf van die Here oor Ammon is ballingskap vir die bevolking en hulle koning en sy amptenare oor hulle uiterste geweld teen hulle bure en die oopsny van die swanger vroue in Gilead. Hulle is sonder eerbied vir swakkes en vir mense sonder regte: veral vir die ontwikkelende lewetjie en die heiligheid van moederskap, wat ‘n besondere kunswerk is van die Skepper van lewe. Die Here stuur self hierdie aankondiging van sy oordeel en optrede deur sy profeet.

6 Teen Moab, suid-oos van Israel (Amos 2 vers 1-3)

2:1 Die inleiding tot Moab se straf herhaal die vorige inleidings – drie tot vier = herhaalde oortredings wat die HERE nie sal laat verbygaan nie. Moab (‘van sy pa’) is volgens Genesis 19:36-37 die seun van die oudste dogter van Lot by haar pa, en die voorvader van die Moabiete. Aan die oostelike kant van die Dooie See was Moab se gebied tussen Ammon in die noorde en Edom in die suide, alles deel van die huidige Jordanië. Kemos (‘vernietiger’) was die afskuwelike songod van Moab (1 Kon 11:7; 2 Kon 3:27 die koning offer sy oudste seun aan Kemos; 23:13). Moab se sonde word aangedui as: ‘Hy het die bene van Edom se koning tot kalk verbrand.’ Die verbranding kan dui op grafskending van die koninklike graf van Edom, of die verbranding tot kalk van die liggaam en bene van die koning van Edom nadat die Moabiete hom in ’n veldslag gevang het. Die verbranding van ’n liggaam was ’n aanduiding van woede oor ’n veragtelike misdaad (Gen 38:24; Lev 20:14; 21:9; Jos 7:25). Dat die bene tot kalk verbrand is beklemtoon die volkomenheid van die vernietiging. Die liggaam is so totaal verbrand dat die as van die bene fyn wit kalkpoeier geword het (Die Targum, Aramese vertaling van die Hebreeuse Bybel, sê die Moabiete het van die koning se as, kalk gemaak waarmee klippe en huise geverf kan word, van ’n mens gebruiksmateriaal gemaak. (Die Mesa steen, 60cm wyd en 60cm dik, ook genoem Moabsteen wat koning Mesa van Moab in 840 v.C. laat opsit het, is in 1868 by Dibon, Moab se hoofstad, ontdek. Die geskrif vertel die storie van 2 Kon 3:4-8 as die straf van Kemos oor Moab omdat hulle hulle aan Israel laat onderwerp het. Die buit wat Moab in hulle opvolggeveg van die Israeliete geneem het, het hulle in die tempel van Kemos geplaas, in die stad Kirjath – Kerijot) Ná die HERE se oordeel oor Ammon se gebrek aan piëteit teenoor die ontluikende lewe en van moederskap in vers 13, volg die HERE se oordeel oor die gebrek aan piëteit teenoor die misterie van die dood deur Moab, Ammon se halfbroer en neef. Die HERE veroordeel die ontering van die oorsprong van lewe wat Hy gee, en van die einde van lewe wat Hy neem (vgl. Job 1:21). Die Here se oordeel is ook nie beperk tot sonde teen sy volk Israel nie, maar Hy eis rekenskap oor die optrede van alle mense as hulle Skepper. Hy is die Heer en Regter oor die hele wêreld wat oor alle volke waak en teen almal vir sy reg intree.

2:2-3 Die Here se straf oor Moab se misdaad: ‘Ek sal ’n vuur teen Moab stuur wat die mooi huise van Kerijot sal verteer (soos Moab Edom se koning verbrand het), en Moab sal in die rumoer sterf, onder die alarmklank van die ramshoring (sjofar). Ek sal sy regeerder afsny (uitdelg) uit sy midde, en al sy prinse/amptenare sal Ek saam met hom doodslaan (slag), sê die Here.’ Die oordeel word in Hebreeus geteken met woorde wat die geluide van ’n oorlog weergee: die rumoer en lawaai van ’n leër wat aanval. Te midde van die oproer, met die krygsgeskreeu en die geskal van die ramshoring sal Moab as volk sterf. Ook hier word die oordeel van God voltrek deur ’n vyandelike leër (vgl. die straf oor Babel in Jes 13:3-5). Die woorde van die Here word in kunsvorm aangebied. Woorde met enerse klanke in Hebreeus word in pare aangebied: ‘Ek sal stuur’ begin met ’n sj en ‘vuur’ eindig met ’n sj; ‘paleishuise’ en ‘Kerijot’ eindig albei met ōt en word gevolg met ‘sterf’ wat met ’n t eindig. Kerijot ‘uitverkorene’ word gebruik vir Ar-Moab, die hoofstad van Moab (Num 21:27-30. Jesaja 15:1-16:13 het ’n uitgerekte oordeel oor Moab en Ar-Moab); koning word vervang met ‘regeerder’ ’n Hebreeuse woord met ’n ō in, soos die woord vir ‘doodslaan (slag)’ en die ō in ‘met hom.’ 7 Teen Juda, Israel se suidelike bure (Amos 2 verse 4-5)

2:4 Ná die gebruiklike inleiding, herhaalde oortredings (drie en vier) volg die rede waarom die Here nie sy aanklag teen Juda sal terugtrek nie: ‘het hulle die tōrah, die ‘onderrig’ van die Here met veragting verwerp en sy voorskrifte nie gehoorsaam nie en hulle valse gode (bedrog) agter wie hulle vaders aangeloop het, het hulle laat afdwaal (sondig).’ LXX vertaal ‘valse gode’ met: ‘nuttelose dinge wat hulle gemaak het’ Die tōrah verwys na al die aanwysings van die Here vir die lewe van sy volk, ook oor die sosiale verhoudings, waaroor Amos verder in die boek uitbrei. Sy voorskrifte of insettinge verwys meer na die afsonderlike aanwysings van die Here waarna hulle nie geluister het nie. Die woord ma’as ‘verwerp,’ het ook die gedagte van verag. Een bepaalde sonde wat hulle verwerping van die Here se aanwysings illustreer word hier uitgesonder, hulle diens aan die afgode. Hulle valse afgode het hulle juis weggelei van die beste en enigste pad wat die Here vir hulle aangewys het vir hulle lewe en diens aan Hom. Die Hebreeuse woord kazab ‘leuen’ wat hier vir die afgode gebruik word, beklemtoon dat die afgode nie kan help of red nie, niks werd is nie, en daarom die mense bedrieg. Die afgode is die verpersoonliking van die leuen (vgl. Joh 8:44). Dat hulle vaders dieselfde gedoen het, wys dat dit ’n gewoonte en ’n kultuur geword het waarmee Juda grootgeword het. Reeds by Sinai het hulle die goue bulkalf aanbid, (Eks 32:3-5); in sy ouderdom het Salomo sy vrouens se afgode begin dien (1 Kon 11:4-8); so ook sy nageslag: Rehabeam (1 Kon 14:22-24); Abia (1 Kon 15:3); en na Amos se tyd Agas (2 Kon3-4); Manasse (2 Kon 21:2-16). Die aanklag is anders as die voriges. Hulle verkeerde optrede teen ander mense word nie genoem nie, maar die eintlike rede daarvan, naamlik hulle verloëning en verwerping van die HERE en van sy woord – vgl. die HERE se klag toe die volk ’n koning begeer het (1 Sam 8:7; 10:19), die rede waarom die HERE Saul as koning verwerp het (1 Sam 15:23,26) en die rede waarom die HERE die 10 stamme in ballingskap na Assirië laat gaan het (2 Kon 17:15). Hier kla die HERE vir Juda aan dat hulle Hom ook verwerp het (Jes 5:24). Die verwerping van die Here is die vierde gestalte van sonde en die bron van die ander drie gestaltes in Amos 1:3-2:3. Daarmee word die maat van die mensheid se skuld voor God vol gemaak: 1. onbarmhartigheid teenoor God se skepsels (1:3,6); 2. onreg en troueloosheid teenoor die broederskap (1:9,11); 3. sonder piëteit teenoor lewe en dood (1:13; 2:1); 4. veragting van die heerlikheid en heiligheid van God en sy woord (2:4; vgl. Hosea 12:1). 2:5 Die HERE se straf oor Juda en sy hoofstad Jerusalem: ‘Ek sal ’n vuur in/teen Juda stuur wat sy paleishuise sal verteer.’ (LXX fondamente vir paleishuise; 2020: vestings). Dit is die sewende keer wat die HERE sy vuur in hierdie eerste profesie stuur, en die sewende is ook teen sy uitverkore volk wat Hom verlaat het, soos die sewe engele wat die sewe bakke van die toorn van God op die aarde uitgooi in die eindtyd (Openb 15:1; 16:1). Die vuur simboliseer die HERE se toorn wat Juda se weelderige lewe sal verteer. Die letterlike brand van die hele stad Jerusalem het die Here 173 jaar later deur die Babiloniërs laat uitvoer in 587 v.C. (2 Kon 25:9). Hulle het die stad verbrand nadat hulle die tweede groep van die Judeërs weggevoer het om in die Babiloniese ryk verstrooi te word. Hulle het die tempel gestroop, afgebreek, die tempelgereedskap saamgevat Babilon toe, en die mure van die stad afgebreek (2 Kon 25:10-21). 2:4; vgl. Hosea 12:1).

Skrywer:  Prof Francois Malan