Danie vra:

Elke keer as ons opgeroep word om te gaan saamtrek oor iets wat ons raak, of daar is een of ander krisis en ons word opgeroep om te gaan bid of om massa-saamtrekke en protesoptredes te hou om die Here se ingryping te vra, dan is ek in die war.

Laat ek dit net duidelik stel, ek het niks teen gebed nie solank gebed gaan oor God se almag, grootheid en dat alle eer Hom toekom.

My vraag is, as ons opgeroep word om saam te trek en dan te bid oor o.a. plaasmoorde, wat wil ons hê moet God doen? Verder, wat doen óns? Dan, as ons nou so saambid, wat is die “bidders” se verhouding met God? Aren’t we just going through the motions?, soos daar op Engels gesê word. Met ander woorde, is ons nie bloot meelopers, massabidders wie se lewe nie noodwendig getuig van ‘n hartsoorgawe aan Jesus nie. Is dit nie so dat ons eerder 24/7 in ʼn lewende verhouding met God moet staan nie?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Ek het nogal simpatie met die vraag. Want geloof kan maklik ontaard in ‘n soort krisisgeloof. Ons gaan voort met ons daaglikse dingetjies sonder om ons werklik aan God te steur. Maar laat daar net een of ander krisis ontstaan in ons persoonlike lewe of in die groter samelewing, dan wil ons skielik hê God moet soos die nooddienste gereed staan om in te gryp en te red. So asof Hy nie in elk geval elke dag sorg en weet wat ons nodig het, nog voordat ons Hom vra nie. Hy het immers nie ‘n stortvloed woorde nodig om oortuig te word van ons nood en behoeftes nie (Matt 6:8). En verder het ons ook die opdrag om gedurig – 24/7 – te bid (1 Tess 5:17; vgl Luk 18:1; 21:36; Rom 12:12). Dit beteken ons lewe moet in die teken staan van voortdurende en volgehoue afhanklikheid en erkenning van God. Want so gee die gelowige blyke daarvan dat hy/sy deur Christus in ‘n lewende verhouding met God staan. En van so iemand kan gesê word: Hy/sy is soos ‘n boom wat by waterstrome geplant is, wat op die regte tyd vrugte dra en waarvan die blare nie verdroog nie (Ps 1:3). Daar is ‘n konstante stroom van God se lewe wat hom/haar voed.

Dit beteken egter nie dat daar nie buitengewone geleenthede mag kom waar gelowiges op ‘n spesiale manier voorbidding by die Here doen nie. Daar is talle voorbeelde hiervan in die Bybel. Mens dink hier aan koning Hiskia wat ten dode toe siek word en by die profeet Jesaja hoor dat hy gaan sterf. Hiskia pleit toe by die Here om gespaar te word, en die Here voeg nog 15 jaar tot sy lewe toe (2 Kon 20:1-11). Daar is ook die geval van die profeet Jona wat die opdrag kry om aan die stad Nineve te gaan verkondig dat die Here hulle stad gaan vernietig oor hulle goddeloosheid (Jona 1:1; 3:4.) Dan het die Nineviete berou oor hulle sonde en hulle roep ernstig tot God, waarop God sy besluit om die stad te verwoes omkeer en die stad en sy mense spaar (Jona 3:1-10). Ons lees ook van Hanna wat kinderloos was en ernstig in die heiligdom haar lot by God gaan bekla. Hierna word sy swanger en Samuel word gebore (1 Sam 1). Paulus het ook herhaaldelik sy hart by die Here uitgestort oor die doring in die vlees wat hom gepla het. Maar die Here het nie gegee wat Paulus gevra het nie; Hy het bloot gesê sy genade is genoeg vir Paulus (2 Kor 12:7-9). Selfs Jesus het sy Vader gesmeek dat die lydensbeker by Hom sou verbygaan, maar Hy ontvang troos en versterking uit die wil van sy Vader wat toe anders was as sy (Jesus se) versoek (Matt 26:36-46).

Behalwe wat die Nineviete betref, is die gemeenskaplike element in genoemde gevalle dat dit mense was wat ‘n lewende verhouding met God gehad het en seer sekerlik ook ‘n normale gebedslewe beoefen het. Nogtans het hulle in ‘n besondere noodsituasie dit nodig gevind om op ‘n spesiale manier hulle versoeke aan die Here in gebed bekend te maak. Die normale sluit dus nie die buitengewone uit nie. Mense, ook gelowiges, is kragtens hulle menswees en die aard van die lewe dikwels in ‘n eksistensiële noodsituasie wat die behoefte aan ‘n “spesiale gebedspoging” laat ontstaan. En of dit individueel of in groepsverband geskied, maak nie regtig saak nie; vanuit ‘n geloofsoogpunt is beide struktureel presies dieselfde. En die merkwaardige is dat God ons nie hiervoor kwalik neem nie. Al is ons sy kinders, en al bid ons gereeld, en al weet Hy in elk geval wat ons nodig het, weet Hy dat ons broos en sondig is, en soms, in spesiale gevalle, sy hulp in die besonder nodig het, of verseker wil word van sy nabyheid en sorg. Selfs die Nineviete het genade by God gevind toe hulle Hom in opregte berou genader het. God is nie ‘n God wat verwyt nie. Hy het geen behae in die dood van die goddelose nie, alleen maar dat hulle hulle sal bekeer en lewe (Eseg 18:23; 33:11). En as dit waar is van die nie-gelowige, hoeveel te meer van sy kinders?

My aanvoeling is dus dat ons nie te hard moet oordeel oor die versoeke tot spesiale saamtrekke of gebedsgeleenthede wat van tyd tot tyd voorkom nie. Maar daarmee saam dink ek ook dat dit op ‘n verantwoordelike manier hanteer moet word. In hierdie verband die volgende opmerkings:

• Dit moet baie duidelik deur die organiseerders gestel word dat dit nie ‘n manier is om God se “arm te draai” nie. Ons moenie die indruk wek dat omdat die nood hoog is, omdat daar baie mense optrek, en omdat ernstig gebid word, daarom is God as ‘t ware verplig om te gee wat ons vra nie. God word nie beïndruk deur getalle en menslike bymotiewe nie. Wat meer is, gebedsverhoring en die toestaan van versoeke deur God is nie noodwendig dieselfde nie. Indien dit wel dieselfde was, sou ons moes sê dat Jesus en Paulus se gebede (hierbo genoem) nie verhoor is nie. En dit is tog nie waar nie. Verootmoediging voor God en gebed – veral as dit by wyse van groot saamtrekke geskied – is nie ‘n spesiale tegniek om God onder ‘n verpligting te stel om te voldoen aan ons versoeke nie. God bly nog God, en ons bly mense. Ons verstaan nie altyd waarheen God met ons op pad is nie. Daarom is die uitkoms van sulke saamtrekke dikwels anders as wat ons verwagtinge was. Maar wat ook al die uitkoms, as mense in opregtheid en met die regte gesindheid daar is, is die gevoel altyd agterna dat hulle baie seën uit sulke byeenkomste geput het, dat hulle met nuwe toewyding hulle lewe as Christene kan voortsit. En dít is waarskynlik die grootste waarde van sulke “spesiale” geleenthede.
• Oproepe tot gebedsaamtrekke moet spaarsamig gedoen word. Die indruk moet nie gevestig word dat die buitengewone die normale Christelike lewe vervang nie. Die normale is inderdaad dat ons elke dag onsself aan God sal toewy, met die hartlike begeerte om volgens sy wil te lewe. Indien laasgenoemde geskied, is die behoefte aan buitengewone saamtrekke ook minder. Indien sulke spesiale saamtrekke die norm word, word inderdaad meegedoen aan ‘n soort krisisgeloof waarvan aan die begin melding gemaak is. Die normale geloofslewe – ook wanneer krisisse ontstaan – is nie ‘n soort godsdienstige wipwarit nie: Dán is ons bo, dán is ons onder; dán weet ons waar ons met God staan, dán is ons in totale wanhoop en benodig ons weer ‘n godsdienstige inspuiting om geestelik te kan voortgaan. So ‘n lewe is nie ‘n baie gesonde geloofslewe nie, dis eerder tekenend van ‘n onvolwasse en selfs bygelowige soort geestelike lewe. ‘n Volwasse geloofslewe is eerder een waar die verhouding met God oor ‘n lang tyd gebou en ingeoefen word en ons allengs opgroei na die beeld van Christus, en waar die krisisse van die lewe vanuit hierdie situasie geloofsmatig hanteer word (vgl Heb 5:11-14; Ef 4:13-14).
• Maar om tog op ‘n meer positiewe noot ten aansien van gebedsaamtrekke af te sluit, moet mens sê dat afgesien van die potensieel positiewe waarde wat dit vir gelowiges mag inhou, die getuieniskarakter van buitengewone saamtrekke nie uit die oog verloor mag word nie. Dit stuur naamlik ‘n sterk sein uit na ongelowiges dat daar mense in die wêreld is wat die probleme van die lewe pertinent met God se bestuur in verband bring. Die lewe het nie maar net ‘n menslike kant nie; dis nie net ménse wat iets aan ‘n situasie kan doen nie. Die lewe het ook ‘n diep geestelike, Goddelike kant. In en deur al ons menslike aktiwiteite is God aan die werk. En soms is daar probleme en krisisse wat net so groot is dat ons besef dis net onvoorwaardelike oorgawe aan God wat ‘n verskil kan maak. Almal – gelowig én ongelowig – word gevolglik opgeroep om hierdie oorgawe te maak, by herhaling of vir die eerste keer. Veral in die hoogs gesekulariseerde wêreld waarin ons toenemend leef, kan sulke hoë profiel openbare byeenkomste die saak van God se koninkryk op aarde positief dien en bevorder. En dan is so ‘n saamtrek bloot vanuit hierdie perspektief al klaar die moeite werd. Verder, soms moet Christene ook plaasvervangend optree, namens hulle wat God nie ken of wil ken nie, namens hulle wat nie erken dat die lewe oor meer gaan as menslike vernuf, kennis en planne nie. Christene bid so juis vir en namens hulle wat nie wil bid nie. ‘n Moderne Spaanse geloofsbelydenis sluit daarom so af: “En omdat ons glo, verbind ons ons: om te glo vir hulle wat nie glo nie, om lief te hê vir hulle wat nie liefhet nie, om te droom vir hulle wat nie droom nie, tot op die dag wanneer hoop ‘n werklikheid word. Amen.” Dalk dra sulke spesiale geleenthede, wanneer reg benut, juis hierdie boodskap plaasvervangend as getuienis vir die wêreld uit.

Skrywer: Prof Hermie van Zyl

Francois vra

`n Persoon wat baie lief daarvoor is om voor te gaan met gebed het die gewoonte om die woord “Here” omtrent aan die begin en einde van elke sin te gebruik. Iets soos: “Here, baie dankie Here dat u Here ons so mildelik seën Here. Dat u .Here. ons elke dag, Here versorg Here. Sou iemand met hom `n gesprek voer en sy naam ook so baie noem, sal dit hom nie ongemaklik voel nie. Nou waarom die Here se naam so baie gebruik as daar gebid word.

Vir my persoonlik is dit nie “so lekker nie” . Vir my neem dit omtrent alles uit die gebed uit en dit laat my half ongemaklik voel?

Is ek bevooroordeeld?

Antwoord

Prof Francois Malan antwoord:

In Matteus 6:8-15 leer Jesus sy dissipels hoe om te bid. In vers7 waarsku hy hulle: ‘Wanneer julle bid, moet julle nie soos die heidene ’n stortvloed woorde gebruik nie, want hulle dink dat hulle op grond van hulle baie woorde verhoor sal word. Moenie soos hulle wees nie, want julle Vader weet wat julle nodig het nog voordat julle Hom vra.’

Die persoon wat so lief is om voor te gaan in die gebed hou blykbaar baie van sy eie stem, en dink dat hy op grond van die baie herhalings van die Here se Naam verhoor sal word.  Die Griekse woord battalogeō wat met ’n ‘stortvloed woorde’ vertaal word, het ook die bykomende implikasie van  ‘niksseggende woorde,’ soos die 1953-vertaling se ‘ydele herhaling van woorde.’ Om die Here se Naam so dwarsdeur die gebed gebruik te word, maak sy Naam niksseggend. In die ‘Onse Vader’ van Matteus 6:9-13 word ons Vader slegs aan die begin aangespreek, en verder met Hom gepraat sonder die herhaling van sy aanspreekvorm. Dit is die voorbeeld wat Jesus vir ons gegee het, vgl. Matt 6:9 ‘Daarom moet julle só bid:’

In Matteus 7:21-23 waarsku Jesus: ‘Nie elkeen wat vir My sê, “Here, Here,’ sal ingaan in die koninkryk van die hemele nie, maar net diegene wat die wil doen van my Vader in die hemele. Baie sal op daardie dag vir My sê: “Here, Here, het ons nie in u Naam geprofeteer en in u Naam demone uitgedryf en in u Naam baie kragtige dade verrig nie?” Dan sal Ek openlik vir hulle sê, “Ek het julle nooit geken nie. Gaan weg van My, julle wat wetteloosheid bedryf!”’

Die herhaling van sy aanspreekvorm sal op die oordeelsdag geen waarde hê nie. Dit het net irritasie-waarde.

Skrywer: Prof Francois Malan

Pierre vra:

My vraag gaan oor die dreamcatcher. Ek weet die dreamcatcher kom van die Amerikaanse Indiane (Inheemse Amerikaners) af wat dit ophang om slegte drome te vang, veral waar kinders slaap.

Mense met wie ek al gepraat het, het ‘n negatiewe konnotasie met die dreamcatcher en voel Christene moet dit glad nie ophang nie. In ons kerk het die dekor nou ‘n dreamcatcher met die woord “hoop” in die middel daarvan aangebring. Is dit verkeerd en sondig? Maak dit nie die eerste skrefie oop vir nog meer sondige goed in die kerk nie?

Ek het nie die nodige kennis nie, en daarom voel ek ongemaklik. Hoop julle sal my kan help of dan reghelp.

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die dreamcatcher, soos oorspronklik gebruik deur Amerikaanse Indiane (deesdae Inheemse Amerikaners genoem), en soos gepopulariseer gedurende die 1970’s in die hoofstroom Amerikaanse kultuur, is ‘n twygie of takkie van ‘n wilgerboom wat in ‘n lus gevorm word en waaroor dan ‘n web of net geweef word. Dis veral bedoel om by ‘n baba se bedjie gehang te word om slegte drome op te vang. Dit sou die baba dan beskerm teen nagmerries of teen enigiets in die lug wat die baba kan kwaad aandoen.

Dit behoort duidelik te wees dat ons hier met ‘n amulet te doen het wat, vanuit Christelike oogpunt gesien, op ‘n bygelowige manier gebruik word. Want die tipiese siening en gebruik van amulette is dat hulle inherent oor magiese krag sou beskik wat mense teen kwaad of die bose kan beskerm.

Voor ons egter te hard en sinies oor hierdie vorm van beskerming oordeel, moet ons oog daarvoor hê dat bygeloof in alle godsdienste en kulture voorkom. Vir party mense het sulke bygeloof bloot interessante kuriositeitswaarde, vir ander steek daar baie meer in en hulle sal hoog en laag daarby sweer. Byvoorbeeld, waarom het vliegtuie nie ‘n nommer 13 sitplek en hotelle nie ‘n kamer 13 nie? Omdat party mense botweg weier om van sulke sitplekke en kamers gebruik te maak. Die getal 13 sou dan ongeluk bring. Sommige mense weier ook volstrek om onder ‘n leer deur te loop, en skrik hulle boeglam as ‘n swart kat hulle pad kruis of as hulle ‘n spieël breek. Dit sou dan net ongeluk voorspel. Ander hang weer ‘n perdeskoen by hulle voordeur op vir geluk, of “hou duim vas” of “klop op hout” dat iets voorspoedig sal verloop. En so kan ons voortgaan.

Nader aan ons godsdienstige oortuigings en praktyke is daar natuurlik die hele veld van simboliek wat deesdae al meer in ons kerke ‘n rol speel. Voorheen het die argitektuur en versiering van en binne kerke, veral in Protestantse kerke, baie sober daaruit gesien. Maar deesdae is dit ‘n ander saak. Op sigself genome is simboliek ‘n goeie ding. Dit maak ‘n visuele impak en stimuleer ons geloofsverbeelding; dit verbeeld en herinner ons aan geloofsrealiteite waarmee ons ons kan vereenselwig. So is die kruis seer seker die bekendste simbool in die Christendom. Nie net herinner dit ons aan die kruisdood van Christus en dat Hy daar vir ons gely en gesterf het nie, maar vir baie Christene funksioneer die kruis amper ook soos ‘n amulet; dit het magiese krag wat ons dan sou beskerm teen die bose. Kyk maar hoe baie mense dra deesdae ‘n kruis-hangertjie. Blote simbool, of dalk ook beskerming? Selfs sportmanne “slaan die kruis” as hulle op die veld gaan. Daar is inderdaad ‘n fyn lyn wat simboliek en bygeloof skei. Simboliek sit maklik oor in bygeloof.

Die Bybel is ook ryk aan simboliese gebruike, handelinge, instellings en objekte. So het ons in die Ou Testament die besnydenis, wat die besondere teken van die verbond was wat God met Israel gesluit het. Daar is selfs sprake van amulette. In Deuteronomium 6:9 word gesê dat die Israeliete God se gebooie op hulle deurkosyne (Hebreeus: mezuzot) moes skryf. Hieruit het die gebruik ontwikkel dat die Jode tot vandag toe nog ‘n klein houertjie (mezuza) met die “Luister Israel” (Deut 6:4-5) binne-in op hulle deurkosyne aanbring. En dan is daar ook die tefillin (klein leerhouertjies) wat ortodokse Jode om hulle voorkoppe en voorarms bind as gedenk- en beskermmiddels (Deut 6:8). In die Nuwe Testament het ons weer die sakramente van die doop en die nagmaal, wat kragtige geloofsimbole is om ons te herinner aan die versoeningsdood van Christus, maar wat soms ook met allerlei bygeloof omgeef is, soos dat die kind so gou moontlik gedoop moet word om te verseker dat hy/sy hemel toe gaan, of dat die gereelde gebruik van die nagmaal mens teen die bose beskerm. In later tye het Christene dikwels kort grepe uit die Ou Testament en Nuwe Testament op papirus of perkament geskryf, dit opgerol en soos amulette aan hulle persoon gedra om hulle teen ongeluk te beskerm. Die Ons Vader, gedeeltes uit die Evangelies, en Ps 91 was veral baie gewild. Dis nie veel anders as die plakkers wat ons deesdae soms op motors se buffers sien nie: “Hierdie kar word beskerm deur Ps 91.”

Met bostaande oorsig wou ek net aantoon dat amulette, simbole en bygeloof deel is van ons menswees en ook diep wortels in ons godsdienstige oortuigings en gebruike het. Dis nie as sodanig bevreemdend en verkeerd dat daar dus met simboliek in kerklike argitektuur en in die erediens gewerk sal word nie. Maar dan moet ons dit reg gebruik, sober daarmee omgaan, en altyd ondersteunend by die Woord aanwend. Dis nie bedoel om die Woord te vervang nie, maar te ondersteun. Lidmate moet ook voortdurend ingelig word oor die regte betekenis en gebruik van simbole, byvoorbeeld dat hulle nie outomaties – gedagteloos – werk nie. In teologiese taal sê ons: simbole en simboliese handelinge werk nie ex opera operato (letterlik: “deur die gewerkte werk”) nie, dit wil sê, simbole werk nie outomaties nie, maar moet altyd deur die regte disposie of ingesteldheid van die lidmaat aanvaar en ervaar word. Prakties beteken dit byvoorbeeld: die blote feit dat jy gedoop is, maak jou nie salig nie, maar of jy dit waarvoor die doop staan, naamlik die afwassing van sondes deur die bloed van Christus, deur die geloof toegeëien het. Of, die blote feit dat jy ‘n kruis-hangertjie dra, beskerm jou nie teen alle kwaad nie. So verstaan, het simboliek in die kerk ‘n besondere plek ter ondersteuning van ons geloof.

Ek verstaan egter nie wat die kerk waarna ons vraagsteller verwys, probeer doen met die insluit van die dreamcatcher as deel van hulle Christelik-kerklike simboliek nie, veral gegewe die feit dat dit as amulet uit die tradisionele heidendom kom. Ja, heidense simbole kan natuurlik verchristelik word, soos ons met die kersboom gemaak het. Dit wil lyk asof die woord “hoop” wat daaraan geheg is ‘n poging tot so ‘n verchristeliking is. Maar ek sou baie versigtig wees om sonder meer iets soos ‘n dreamcatcher, met al die konnotasies daaraan verbonde, saam met ander erkende Christelike simbole in die kerk in te voer. Dit kom vir my ‘n bietjie arbitrêr en lukraak voor. Dit kan ook verwarring skep en aanleiding gee tot onmin en verdeeldheid in die kerk, wat mens nie graag wil hê nie. Die punt is, simbole moet baie omsigtig hanteer word, juis omdat hulle so ‘n kragtige medium is. Miskien moet ons vraagsteller by die pastoor of dominee gaan uitvind wat die idee agter die dreamcatcher is. En hoe “hoop” daarby inpas.

Skrywer: Prof Hermie van Zyl

Amanda vra:

Ek was besig om in 2 Petrus 2 te lees oor vals leraars. Ek lees toe tot by vers 15:16 in Die Boodskap op my kindle.

“Hulle doen presies wat Bileam, die seun van Beor, vroeër aangevang het. Hy is daardie vals profeet wie se liefde vir geld duur te staan gekom het. Maar die Bybel vertel vir ons dat Bileam se donkie net betyds met hom in ‘n menslike stem gepraat het. Dit het gekeer dat die profeet met sy bose planne voortgaan”

Vind die Boodskap maklik verstaanbaar. Wou toe verder weet van Bieleam en gaan lees toe verder in my hand bybel  AFR53 in Numeri 22 oor Bileam.  Behalwe dat ek gelees het hy was ongehoorsaam was, kon ek nie verstaan oor die geld nie. Bileam wou my net nie los nie. Drie keer die week kry ek Numeri verse  23/24 en toe weer 21 as deel van daaglikse stukke om te lees.  Toe besluit toe om in die  Matthew Henry’s commentary Whole Numeri 22 daar te gaan lees. Nou verstaan ek dit beter wat hy verkeerd gedoen het.

Is daar ‘n Afrikaanse naslaan bybel beskikbaar

Antwoord

Prof Francois Malan antwoord:

In Numeri 31:16 sê Moses vir die bevelvoerders van die leër wat al die Midianitiese vroue laat bly lewe het: ‘en deur die toedoen van Bileam was juis hulle (die vrouens) die oorsaak dat die Israeliete by Peor ontrou was aan die Here en daar ’n ramp oor die volk van die Here gekom het.’

Hier verwys Moses na wat in Numeri 25 opgeteken is. Die plan om die vroue te gebruik om die Israeliete te verlei om aan die offermaaltye ter ere van hulle gode deel te neem, was blykbaar Bileam se raad aan Balak, om sodoende die Here kwaad te maak vir sy volk, omdat daar geen ander manier was om die Israeliete te vervloek nie.

Of Bileam daarvoor geld gekry het van Balak, word nie gesê nie, maar dit kon so geskied het. Vergelyk bv. Miga 6:5 ‘dink aan die planne van koning Balak van Moab, en wat Bileam hom geantwoord het en dink aan alles tussen Sittim (van Numeri 25) en Gilgal (van Deutr. 12:29-30; vgl. Jos 4:9).

In Deuteronomium 23:4-5 word gesê dat die Moabiete Bileam gehuur het om Israel te vervloek, maar dat die Here sy vloek in ’n seën verander het.

In Josua 24:9-10 sê die Here: ‘Balak het vir Bileam laat roep om ’n vloek oor julle uit te spreek. Maar Ek het nie na Bileam geluister nie, en hy moes julle teen wil en dank seën…’

In Nehemia 13:2 word gesê dat die Moabiete vir Bileam gehuur het om ’n vloek oor Israel uit te spreek, maar dat ons God die vloek in seën laat verander het.

Daarom dat 2 Petrus 2:15-16 kan sê dat Bileam daarop uit was om vir geld onreg te pleeg, maar wat daaroor bestraf is. ’n Stom rydier het met die stem van ’n mens gepraat en ’n einde gemaak  aan die onsinnige optrede van die profeet.

In Josua 13:22 word vertel dat Bileam deur die Israeliete doodgemaak is met die inname van die gebied wat aan Reuben toegeken is.

Afrikaanse Naslaan Bybels:

Die beste is seker die Afrikaanse Bybelkonkordansie; ook die Verwysingsbybel.

Die Bybel in Praktyk het verwysings en ‘n tematiese konkordansie agterin.

Die Verklarende Bybel is uit druk.

Skrywer:  Prof Francois Malan