Skrywer:  Prof JP Louw

Herodes se kasteel of burg net langs die tempel het horn geleentheid gegee om toesig te hou oor wat op die terrein aan die gang was. ‘n Stel trappe het ook vandaar toegang tot die tempelterrein gebied as sy soldate dit nodig sou kry. Hy self het deur ‘n tonnel na die tempel gegaan.

Die tempel van Herodes in die tyd van Jesus was ‘n besondere bouwerk en ‘n mens kan verstaan dat die Jode onthuts was toe Jesus in Matteus 24:2 gesê het “hier sal nie een klip op die ander bly nie; alles sal afgebreek word”. Lukas 21:5 meld ook van die pragtige klippe en gewyde geskenke wat die tempel versier het. In Markus 13:1 wys die dissipels op die geweldige klippe en geboue. Die tempel was, in terme van die destydse ander geboue, inderdaad ‘n landmerk in Jerusalem. Toe Jesus in Johannes 2:19 se “breek hierdie tempel af en ek sal dit in drie dae opbou” het die Jode dit van die tempel verstaan (vers 20) en gewys op hoe lank (46 jaar) dit geneem het om die tempel te bring waar by toe was. Tog het die tempel nie bly staan nie. In die loop van die geskiedenis is Jerusalem meermale beleër en letterlik verwoes. Die eerste was in 70 n.C. deur die Romeine toe Titus die stad drasties verwoes het en in 135 n.C. het Hadrianos die stad finaal verwoes en is ‘n nuwe stad Aelia Capitolina daaroorheen gebou. Van die tempel het feitlik net die platform en enkele dele van die buitenste ringmuur oorgebly. Die heilige klaagmuur is ‘n stukkie van die ou ringmuur. So het Jesus se woorde waar geword. Immers, vandag is daar so goed as niks van die tempel van Herodes oor nie. ‘n Islam heiligdom, vandag bekend as Die Rotskoepel (Moskee van Omar), is gebou oor die rots wat in die allerheiligste was.

Skrywer:  Prof JP Louw

Die Tempel van Herodes

Om die Jode te beïndruk het Herodes die tempel in Jerusalem vergroot en verbou. Dit het behels dat die nuwe tempel twee keer so groot geword het as die een wat na die terugkeer uit die ballingskap gebou is. Die binnehof is byvoorbeeld verleng na die suide toe om die ou paleisgeboue in te sluit en is omring deur groot pilaargange. Die binnehof is geplavei met marmer en dele van die gebou is selfs met goud versier. Die Herodestempel het ook verdere ontwikkeling in die godsdiens getoon, soos ‘n voorhof vir die heidene, sodat nie-Jode ook deel kon hê aan die Joodse godsdiens. Dan was daar ook ‘n voorhof vir vroue en een vir mans, en ook ‘n voorhof vir die priesters. Elk van die voorhowe het beperkings gelê op die mate van deelname aan die verrigtinge en toegang tot by die sentrale heiligdom. Die hoofdeel van die tempel was op ’n platform gebou en ommuur. Die oostelike pilaargang was die bekende Pilaargang van Salomo (Johannes 10:24, Handelinge 3:11, 5:12) teenoor die voorhof van die heidene, en dit het ‘n ingang gehad met die naam “Goue Poort” waardeur ‘n mens na die Olyfberg kon gaan. Van hier af was die helling steil af in die vallei tussen die tempel en die Olyfberg. Volgens Matteus 4:5 het die duiwel vir Jesus op die hoogste punt van die tempel laat staan wat volgens sommige die dak van die sentrale tempeldeel kon wees of dalk by hierdie poort. In werklikheid bly dit spekulasie en is die presiese plek nie te bepaal nie.

Die voorhof van die heidene was baie groot want dit het ook as ‘n mark gedien. Hier is ook die offerdiere verkoop en geld gewissel want die tempel het sy eie geld gehad. Offerdiere wat ritueel rein verklaar is, moes daar gekoop word deur die gewone Romeinse geld in to ruil teen wisselkoerse wat vir die priesters voordelig was. Dit is hierdie mense vir wie Jesus volgens Matteus 21:12-13 uitgejaag het toe Hy die tempel gereinig het.

Die voorhof van die heidene was eintlik die hele gebied rondom die sentrale of eintlike tempel waarin die voorste deel van die eintlike tempel die voorhof van die vroue bevat het. Sommige meen dat ‘n tipe afskorting of skeidsmuur die voorhof van die heidene van die eintlike tempel afgeskei het en dat slegs Jode verby hierdie muur kon gaan. Toe Paulus in Efesiërs 2:14 van die muur van skeiding praat wat Christus tussen Jode en nie Jode afgebreek het, het by moontlik simbolies na hierdie muur verwys. Ander sê dat Efesiërs 2:14 blote beeldspraak is en dat daar nie so ‘n muur was nie, en dat die Grieke wat volgens Handelinge 21:28 in die tempel ingebring is, bloot net met die trappe op na die voorhof van die vroue gebring is. Die poort wat tot die eintlike tempel, en dus direk tot die voorhof van die vroue, gelei het was die Mooipoort (Handelinge 3:2)7

In die voorhof van die vroue was vier vertrekke in elke hoek waarin moontlik materiaal vir die offerandes gestoor was (miskien brandhout), of waar besprekings kon plaasvind soos toe Jesus as kind tussen die skrifgeleerdes gesit het (Lukas 2:46); of waar mense vir ander doeleindes hulle kon afsonder soos toe Paulus en sy metgeselle hulle gereinig het (Handelinge 21:26). Hierdie moontlikhede is waarskynlik, maar nie seker nie, want spesifieke gegewens oor hierdie vertrekke ontbreek. In die tempel, moontlik ook in die voorhof vir vroue, het die offergawekiste gestaan waarin mense bydraes vir die tempel gegooi het (Lukas 21:1-4).

Daar was ook ander vertrekke in die tempelarea. Of van die vertrekke in die voorhof van die vroue hier te pas kom, is nie seker nie, want daar was langs die sentrale tempel met die heilige en allerheiligste ook vertrekke agter langs hierdie deel. So lees ons van Sagaria in Lukas 1:8-9 dat by deur die lot aangewys is vir ‘n beurt om die wierookoffer te bring. Was daar ‘n vertrek vir priesters? Joodse geskrifte noem die Saal van Gekapte Klip as vergaderplek van die priesters en van die loting. Maar hierdie saal word ook die vergaderplek van die Sanhedrin genoem.

Deur die voorhof van die vroue kom ‘n mens by die Nikanorpoort genoem na ‘n Siriese generaal wie se kop in hierdie omgewing gehang is in die ou tempel gedurende die Makkabeëroorloe in die periode tussen die Ou en Nuwe Testament. Hierdie poort gee toegang tot die voorhof van die manne vanwaar ‘n mens oor ‘n lae muur na die voorhof van die priesters kan kyk waar hulle die offers gebring het en waar die groot waskom en reinigingswaentjies gestaan het net voor die binnetempel met die heilige en allerheiligste dele. In die heilige was die wierookaltaar (Lukas 1:9-10) asook die kandelaar en toonbrode.

Die heilige is van die allerheiligste geskei deur ‘n gordyn, die voorhangsel van die tempel (Matteus 27:51), wat van bo na onder geskeur het toe Jesus gekruisig is. In die allerheiligste, waar vroeër die verbondsark gestaan het wat na die vernietiging van die tempel van Salomo nie weer herstel is nie, was in die tempel van Herodes, soos in die voorafgaande tempel, net ‘n rots wat uit die vloer gesteek het. In 2 Kronieke 3:1 word gemeld dat Salomo die tempel op die berg Moria gebou het waar die Here aan Dawid verskyn het. Dit is later ook die berg Sion genoem, die heuwel waarop Jerusalem deels gebou is. Joodse tradisie verbind Moria ook met Genesis 13:2 as die plek waar Abraham geoffer het. Die rots in die allerheiligste het vir die Jode hierdie plek aangedui.

Skrywer:  Prof JP Louw

Die Tempel herbou

Die tydperk voor die Babiloniese ballingskap toon duidelik hierdie wissel­vallige aard van die godsdienstige lewe wat eers weer na die terugkeer uit die ballingskap deur Esra en Nehemia herstel is toe die Jode deur koning Kores van Persië toestemming gegee is om die tempel te herbou onder toesig van sy stadbouer Serrubbabel, want die tempel is (2 Kronieke 36:19) verbrand toe die Babiloniërs Jerusalem verwoes het. Esra 3:12-13 beskryf die uitbundige vreugde onder die priesters en Leviete toe die fondamente gelê is. Die hele boek Haggai is ‘n oproep en aansporing om die tempeldiens te herstel.

Volgens Esra 5:11 het die herboude tempel die een wat Salomo vantevore opgerig het weer in ere herstel. Hierdie tempel het ook tempelvertrekke gehad (Esra 8:29, Nehemia 13:5). Hierdie herboude tempel het vir 500 jaar bly staan totdat Herodes die Grote (nie soseer om godsdienstige redes nie, maar eerder om politieke voordeel by die Jode) die tempel heelwat groter en luukser omgebou het. Voordat ons op die tempel van Herodes let, moot ons eers ‘n ander plek van aanbidding geskryf, naamlik die sinagoge.

Die sinagoge

In die tyd van die tabernakel en die tempel van Salomo was die godsdiens van Israel in hierdie struktuur gelokaliseer. Dit was die plek van aanbidding – en natuurlik ook die talle hoogtes en klippilare en pale en ander altare wat oral opgerig was en, soos reeds beskryf, getoon het hoe die godsdiens van Israel nog nie voluit in sy eie reg gestaan het nie, maar steeds vermeng was met die omliggende heidense godsdienste. Na die verwoesting van die tempel van Salomo en die wegvoer van Israel in-ballingskap na Babel, was die droewige politieke en sosiale omstandighede die Joodse godsdiens tot voordeel gewees. In die geskiedenis van Israel het tye van voorspoed dikwels afval gebring so ook selfs in Salomo se tyd. Dan, wanneer swaar tye kom, het die volk tot die Here teruggekeer. In die ballingskap het die volk die Here gesoek en op die Sabbat byeengekom om oor die Wet en oor hulle tradisies ingelig te word. Die kennis is voortgedra en na die terugkeer is hierdie praktyk naas die herboude tempel voortgesit en het die samekomste in daarvoor geboude plekke plaasgevind. Hierdie samekomste wat sinagoges (afgelei van die Griekse woord vir samekoms) genoem is, het ook die naam oorgedra na die geboue. Sinagoges was dus naas die tempel, wat die sentrum van die offers en reinigingsrites was, die plekke waar die Joodse godsdiens geleer is en waar die aanbidding ontwikkel het tot ‘n vorm wat met kerke vergelyk kan word. Tot vandag toe nog word die Joodse kerk ‘n sinagoge genoem. In die antieke tyd het die sinagoge ook as ‘n plek van regspleging gedien, want die Wet van Moses was die regsnorm. Kerk en hof het dus saamgeval. In Matteus 10:17 , word regspleging en sinagoge verbind. Die term “geregshowe” in Matteus 10:17 is ‘n vertaling vir sanhedrin, die Joodse raad wat uit die owerpriesters, skrifgeleerdes en oudstes bestaan het.

Wanneer tien manlike persone in ‘n area byeengekom het om die Wet aan te hoor en te aanbid is dit as ‘n sinagoge gereken. Vrouens het nie aan die aktiwiteite in die sinagoge deelgeneem nie, maar is later in ‘n afgeskorte deel van die gebou toegelaat as waarnemers. Dit was die sinagoge wat die Joodse godsdiens sy beslag gegee het en die afgodediens finaal geheel en al uitgeroei het. In die tyd van die Nuwe Testament was daar baie sinagoges oral in die land. Jesus, die apostels en veral Paulus het dikwels in sinagoges opgetree. Alle sinagoges het min of meer dieselfde gelyk met die deur waar die mans ingegaan het en ‘n nis waar die boekrolle gehou is. In die middel van die gebou was ‘n verhogie met ‘n kateder waar die boekrolle deur ‘n sinagoge amptenaar oopgerol kon word vir voorlesing en uitleg. Die sitplekke in die sinagoges het ook ‘n sekere status gehad. In Matteus 23:6 word gesê dat die Fariseërs en skrifgeleerdes die voorste sitplekke, dus naaste aan die kateder, ingeneem het.

Die gewone samekoms in die sinagoge het be­staan uit die sing van Psalms, die lees van die Skrifrolle en ‘n uitleg of preek om dit te verduide­lik. Lukas 4:16-30 gee ‘n beskrywing van ‘n geleentheid toe Jesus in die sinagoge opgetree het. Die byeenkoms het na die Skrifuitleg ook vrae en diskussie behels. Die redenasie met Stefanus wat in Handelinge 6:9 genoem word, het waarskynlik by ‘n geleentheid in die sinagoge plaasgevind. Hierdie sinagoge met die naam “Sinagoge van die Vryge­late Slawe” dui ook op ‘n interessante groepering van belangegroepe.

Die organisasie van ‘n sinagoge het raadslede benodig waarvan Jaïrus (Lukas 8:41) ‘n lid was. In Handelinge 13:14 nooi raadslede vir Paulus en Barnabas om ‘n paar woorde te sê. Die “diens” in die sinagoge was dus eerder ‘n tipe gesprek as ’n formele liturgiese handeling. Die latere Christelike kerk het sy oorsprong in die sinagoge wat deur die eerste Christene, wat Jode was, op dieselfde voetspoor voortgesit is en later meer en meer gestruktureer het totdat die preek die sentrale plek ingeneem het.

Skrywer:  Prof JP Louw