DIE LEES VAN DIE BYBEL IN DIE LIG VAN HEDENDAAGSE UITDAGINGS

Wat beïnvloed die lees en verstaan van die Skrif in ons konteks? In die volgende paar artikels gaan allereers gevra word na van die invloede wat ons gemaak het wat ons is, gevolg deur illustrasies van watter konsekwensies sekere besluite ten opsigte van die Skrif het.

Drie invloede wat ‘n belangrike rol speel in wie ons is, gaan nou genoem word, naamlik die kerkhistoriese, die filosofiese en die sosiale faset.

1 Kerkhistoriese perspektief

Wesentlik tot die Christelike godsdiens is dat Skrif en kerk deur die hele geskiedenis onlosmaaklik aan mekaar gebind was en mekaar wedersyds beïnvloed het. Die kerk kon gesagvol optree omdat die Skrif aan die kerk daardie gesag toegesê het en binne die kerk is die Skrif as gesagvol (normatief) erken. Sover ek dit kon nagaan was dit egter eers aan die einde van die twintigste eeu in Europa waar ‘n groot beweging binne die konvensionele Christendom ontstaan het wat beide die gesag van die Skrif (bv. soos dit in die opstanding of versoeningswerk van Jesus uitdrukking vind) en van die kerk (bv. belydenisskrifte) bevraagteken en selfs verwerp het, maar hulle self nog as Christene wou beskryf. Die beweging verteenwoordig nie ‘n hervorming nie en word in Europa ook nie so genoem nie, maar is ‘n ontkoppeling aan die tradisionele norme, tradisie en kultus van die Christendom. Daarom is en word die Christendom juis nou voor beslissende vrae ten opsigte van sy eie identiteit gestel – wie is Christene en wat maak hulle so?  Wat is die presiese verhouding tussen Skrif, kerklike leierskap en Christenskap? Bv. sou ‘n mens nog Christen genoem kon word as jy die gesag van die Skrif ontken of besluit om kerklos te funksioneer?

2 Filosofiese impasse

‘n Goeie tipering van die 20-eeuse filosofie is dat dit nie meer vertroue het in sy eie bestaansreg nie, aangesien die individu met sy regte alles in relatiewe subjektiwiteit laat opgaan. Daar is nie meer waarheid nie – elkeen glo wat hy of sy wil. Gemeenskaplike tradisionele opvattings en gebruike – of dit nou filosofies, godsdienstig of polities is – het hulle gemeenskaplike belang, waarheid en invloed in die gemoedere en oortuigings van die Westerse mens verloor. Vanuit ons Westerse perspektief is die hoogtepunt by die draai van die vorige eeu bereik onder die slagwoord van ‘postmodernisme.’  Hoewel die term moeilik omskryfbaar is, kenmerk individualisme, ekstreme egalitarisme en die afwesigheid van absoluuthede die benadering. Sekerhede en outoriteit is vaarwel toegeroep. Niemand (veral nie die kerk nie) mag homself meer die reg aanmatig om te dink dat sy waarheid hoër as die ander een se waarheid is nie. Dit impak op die Christendom is voelbaar. Die Bybel het nie meer absolute gesag nie en dit maak dit aanmatigend om bv. te beweer dat Jesus die enigste Verlosser is. ‘n Relatiwistiese tydsgees wat alle gesag bevraagteken stel die kerk voor moeilike keuses, waarop later teruggekom word.

3 Sosiale verskuiwinge

In Suid-Afrika het ons belangrike sosiale, politieke en kulturele veranderinge in die afgelope dekade beleef, veral met die invoering van menseregte. Menseregte verplaas die setel van besluitneming en outoriteit grootliks na die mens. Mense besluit nou wat hulle as relevant beskou op grond van hulle eie voorkeure. ‘n Wesenskenmerk van die Christendom as openbaringsgodsdiens is egter dat dit gesag en outoriteit buite die mens soek, naamlik in God en in die Skrif. Hierdie eksterne gesag in God bots egter met ‘n basiese uitgangspunt van menseregte, naamlik die vryheid van die individu tot die vorming van eie opinies. Die belangrike punt hier is: die mens as besluitnemer bepaal wat relevant is en wat nie. Waarhede binne die Christendom is nie meer wetenswaardig of belangrik omdat dit  goddelike waarhede as sodanig oordra nie (ek verwys hier onder andere na dele van die belydenisskrifte) – die mens stel net eintlik belang in wat vir hom of haar op daardie oomblik relevant is. Die konsekwensie is dat as daar dus skrifwaarhede is wat nie as relevant of aanvaarbaar ervaar word nie, kan die mens as besluitnemer dit eenvoudig ignoreer, onaanvaarbaar of as irrelevant verklaar.        

Aan bogenoemde drie realiteite kan ons nie verander nie, maar kan dit alleen binne ons situasie erken en daarmee rekening hou. Ons moet besef dat die band tussen Skrif en kerk wesentlik aan die Christendom deur die eeue was, dat die gesag egter in postmodernistiese relatiwisme opgelos word en dat die mens deur menseregte die besluitnemer geword het in die plek van ‘n gesagvolle openbaringsaansprake deur God.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Heilige Skrif

Dogmenhistories is dit duidelik dat die Protestantse skolastiek die sola scriptura oorspan het. Dit is losgemaak van die regverdigingsleer wat alleen deur Christus kan geskied en deur die ander sola-uitsprake gekwalifiseer moet word.

Inderdaad word die indruk dan geskep dat die Bybel by die Protestante, die plek van die kerk by die Rooms-Katolieke Kerk ingeneem het. Dit voer ook tot die futiele vraag wat eerste is, die kerk of die Bybel? Ons moet fundamenteel tussen die Skrif, die Woord en die openbaring onderskei. Dit is prinsipieel korrek om by die openbaring te begin as synde die gratia praeveniens van God, maar is noëties gewoon nie moontlik nie. Openbaring kan ook nie as die loodregte inbreuk van bo gesien word wat in die Skrif gestol het nie. Die Bybel is nie ‘n stuk sediment van die openbaring waarop greep uitgeoefen kan word nie. Openbaring kan nooit verobjektiveer word nie. Openbaring is immers nie iets van God nie, maar God sélf wat genadiglik na sy skepping toe uitreik. Dit is inderdaad ook ‘n vraag of die woord openbaring enigsins nog die debat dien. Die verskillende modelle van openbaring dui daarop dat die teologie in elk geval eerder met ‘n hibriede verstaan van openbaring sal moet klaarkom. Waarskynlik is die coram Deo of “God met ons”, gunstige alternatiewe om in hierdie opsig te oorweeg; nie net die geskiedenis nie, maar ook die natuur word sodoende verreken.

God kom tot spreke in Jesus Christus, of dalk beter geformuleer, “Jesus Christus is die Spreker van God se Woord in die geskiedenis.” Dit beteken minstens die volgende vyf perspektiewe: dat God in die menslike geskiedenis inkom en met die mens in gesprek tree; God se openbaring is nie onhistories, metafisies of orakelagtig nie; God het op ‘n baie spesifieke tyd en plek Homself geopenbaar en is soos elkeen van ons in ‘n konkrete situasie te interpreteer; omdat Jesus die Spreker van Gód is, het die uitwerking universele draagwydte en oorstyg dit ruimte en tyd; en laastens, God praat met die mens in ‘n menslike taal en bedoel dus om gehoor en verstaan te word. As Christengelowiges kan ons nie by hierdie saak verbygaan nie en durf ons ons nie veroorloof om “agter die skerms” insig te bekom nie. Ons kan alleen oor God in sy ekonomie van heil praat. Dit is sowel eksegeties as hermeneuties onhoudbaar om die Skrif so uit te lê dat dit ‘n immanente prinsipe kommunikeer. ‘n Ontologie van die Skrif bestaan eenvoudig nie.  Daarvoor is die diversiteit van getuienis net te vanselfsprekend. Die gelowige kan egter vanuit persoonlike oortuiging en gevorm deur sy of haar simboliese universum, in die Bybel wel onderskei tussen middelpunt en omtrek, pieke en vlaktes, sonder om formeel ‘n kanon in die kanon te probeer daarstel. Daarvoor is ons insigte immers te subjektief en voorlopig. Bybelse begronding beteken dus ook nie om Bybelversies te siteer nie. Nie alleen doen dit onreg aan die integriteit van die teks in sy geheel nie, maar verdoesel dit ‘n voorveronderstelling waaruit gelees word. Bybelse begronding is om God se spreke in Jesus Christus soos getuig in die Skrif en geïnterpreteer deur die geloofsgemeenskap, te laat hoor. Die Bybelse begronding vind plaas wanneer die integriteit van die Skrif erken word, ‘n gees van afwagting en oortuiging bestaan en God in die tweede persoon enkelvoud, as die “U” (Buber), gehoor word. Die Skrif verklaar homself is dus geen eksegetiese tegniek nie, maar die oortuiging dat God in Jesus Christus tot spreke kom. Te midde van ‘n ná moderne pluralisme, is hierdie die “meta-narratief” waaraan die Christelike kerk ononderhandelbaar bly vaskleef.

Geloof is daarom die sine qua non om die Skrif in hierdie lig te lees en te verstaan. Wedergeboorte is om deur die Gees van God aangeraak te word en te erken dat Jesus die Christus is. Konfrontasie hiermee disoriënteer die mens, maar heroriënteer ook. Daarom sal die appèl tot bekering en versoening in Skrifverstaan ook altyd gehoor en nagestreef moet word. Die leser kom altyd met ‘n bepaalde verwagting na die teks toe en hierdie verwagting moet in terme van eksistensieel-kontekstuele vrae interpreteer word wat weer aan Bybelse antwoorde korreleer. Webster is waarskynlik reg wanneer hy die uitwerking van God se openbaring in die heiligmaking en inspirasie sien. Hierdie geloofsverhouding as uitgangspunt vra uiteraard dat die Adam in ons gekruisig moet word. Die Evangelie druis teen alle natuur in en vanselfsprekende antwoorde is juis onevangeliese antwoorde! Die Skrif Alleen begin met spanning en konflik – dit spreek so anders as wat menslik gesproke, dikwels graag gehoor wil word. Calvyn stel dat wanneer die Woord van God deur die Bybel wel tot spreke kom, dit die lesers verras, oorweldig, uitdaag, ontstel, konfronteer, verbaas. Dit is die Gees wat by die letter kom, die evangelie by die wet, die belofte op die vervulling. Die gesag van die Skrif is dus ‘n ontmoetingsbegrip wat ‘n Jeremia kon laat sê: “U was te sterk vir my, U het gewen” (Jeremia 20:7).

Maar dis nie net ‘n saak tussen my en God nie. Die ek-U relasie kort ook die derde term van hy/dit. Die mens is altyd ingebed binne ‘n kultuur-linguistiese nis wat alle verstaan bepaal of minstens beïnvloed. Gister se openbaring is vandag se tradisie en dit weer vorm die basis vir môre se insigte. Openbaring moet vasgelê word, maar tegelyk ook “deurvertaal” word. Sonder vertolking verstar die geloof in proposisies en sonder vaslegging vervloei dit in persoonlike opinies. Die Heilige Skrif is dus die vaslegging van die getuienis van God se betrokkenheid in die geskiedenis. Dit is daarom altyd ook geïnterpreteerde Skrif. Dit is nie die openbaring self nie – net die getuienis daarvan. Karl Barth het waarskynlik te ver gegaan om die Woord drievoudig te verstaan: slegs die geïnkarneerde Woord is die openbaring van God – die ander is getuienis. In hierdie opsig is tradisie ook van dieselfde aard as die Skrif. Die Skrif interpreteer egter alle ervaring en moet derhalwe ook die tradisie yk. Dit is dus die ooreengekome maatstaf wat deur die geloofsgemeenskap erken word. Erken ja, want daar kan nie werklik uit die sirkelredenasie ontsnap word dat die kerk die kanon bepaal en die kanon weer op sy beurt die kerk konstitueer nie. Tog wil die geloof ook hê dat die Skrif as norm herken word, dat die Skrif die resultaat van ‘n lang teologiese – én ander – oorwegings was. Daarom is die Skrifprinsipe eerder ‘n kerkprinsipe. Dit word vandag wyd aanvaar dat die narratief (“storie”) sowel wat die Skrif as die geïnkorporeerde geskiedenis betref, die mees toepaslike genre is om die boodskap in Jesus by ons te laat tuiskom. Dit skep ‘n interaktiewe Gestalt met die geloofsgemeenskap wat die individu tot ‘n eksistensiële beslissing bring (“closure”) en doen daarom reg aan die sogenaamde resepsie van die boodskap.

Skrywer: Prof Johan Buitendag

Die Doop

Daar is seker in die teologie of kerk nie nóg ‘n onderwerp waaroor meer ver­skil word as die doop nie. Waarskynlik sal dit ook nie baie anders in hierdie kring wees nie. Ek gaan ook nie nou poog om ‘n breedvoerige teologiese daarstelling van die doop met al die tersaaklike probleme te bied nie, maar gaan ‘n soort van klankbord daarstel waarteen die twee voorgestelde formuliere geresoneer kan word.

Die Westerse teologie het die doop vanuit ‘n subjek-objekskema beoordeel. Hiervolgens is die klem óf op die objektiewe handeling van die doop óf op die subjektief-persoonlike ingesteldheid van die dopeling gelê. Die RKK het geleer dat die doop ‘n insigself werkende krag (ex opere operato) het en ook die erfsonde afwas (Augustinus). En omdat gemeen is dat ook babas in sonde ontvang en gebore word, was die argument, het hulle beslis ook die doop nodig. Die amptelike bediening van die doop deur die kerk (ex opere operantis) was ook van beslissende belang, soos in die stryd met die Donatiste al na vore gekom het.

Soos die Weste gaandeweg al hoe meer plek vir die individu en die mens se intrinsieke goedheid gemaak het, is die suigelingsdoop toe gevolglik deur die Waldense, Anabaptiste en Baptiste verwerp. Veral in Amerika het die Baptiste Beweging met ‘n sterk nadruk op die persoonlike geloofsbeslissing geweldig uitgebrei. Die doop word dus net aan belydende gelowiges bedien (believer’s baptism). Die 20e-eeuse Pinksterbeweging het hierdie opvatting oorgeneem en ook Karl Barth het die kinderdoop (alhoewel met ander argumente) afgewys.

Hierdie twee pole van objektiwiteit en subjektiwiteit staan dus teenoor mekaar (uit die perspektief van die mens), soos gawe en opgawe, passie en aksie. Metafories sou ons kon sê dat eers­genoemde is soos om in ‘n familie gebore te word en laasgenoemde is soos om in ‘n familie te trou. Albei hierdie aksente het ook stewige Bybelse grond.

Die probleem kom egter na vore wanneer die “Protestantse beginsel” (Paul Tillich) van die genade wat in geloof ontvang word, by die doop van ‘n kind ter sprake gebring word. Zwingli byvoorbeeld het daarom ‘n ander argument vir die regverdiging van die kinderdoop gevolg as Augustinus met sy erfsonde-leer, naamlik dat die doop die vaandel van die inlywing in die geloofs­gemeenskap is. Luther erken ook die band tussen geloof en doop onteenseglik, maar ontken ‘n voorskriftelikheid in die kronologie van die lewe van die individu. Verwerping van die kinderdoop, sê hy, en die gepaardgaande vereiste van die individu se persoonlike geloof, is volgens hom net ‘n bedekte vorm van werkgeregtigheid.

Dit behoort reeds duidelik wees dat ons in terme van hierdie twee pole, nie tussen die een of die ander hoef te kies nie. Ons kan en moet albei hierdie pole erken. Dit is immers ook ‘n misverstand dat sekere kerke téén grootdoop is – hulle verwerp net dat mense oorgedoop moet word. Boonop het Calvyn reeds gesê dat die doop altyd slegs kinderlik ontvang kan word – “alle” doop is dus wesenlik kinderdoop, ook grootdoop.

Die volgende drie stellings is samevattend vir ons van belang:

Die gedoopte is één met Christus (se dood en opstanding) en is daarom ‘n nuwe mens. Die doop is dus meer as ‘n teken; die status van die betrokkene word verander. Dit is alleen moontlik omdat Gód sy Heilige Gees as die Bron van die lewe skenk. P T Forsyth sê dan ook dat soos wat doop op grond van geloof plaasvind, dit egter ook verstaan kan word as dat doop die induksie (inleiding) in die geloof (-gemeenskap) is.

Geloof, bekering en wedergeboorte word dikwels met die doop in die NT verbind. Boonop word dit ook heel eksistensieel gedoen. Luther beklemtoon daarom ook die noue verband tussen doop en byvoorbeeld berou. Die eens-en-vir-altyd-wees (Romeine 6:10) van die doop in Christus word dus daagliks deur die gedoopte in die bekering bevestig. Die doop moet dus komprehensief verstaan word en wel in die sin dat die toekomstige dood en opstanding nou reeds (antisipatories) uitdrukking vind. Dit is ook die rede waarom die Nagmaal komplementêr tot die doop verstaan moet word: hierdie toe-eiening van die heilsgebeure duur die mens se hele lewe lank.

Die doop is altyd ‘n kerklike handeling. Dit gaan immers om die inlywing in die gemeenskap van gelowiges. Tog is die primaat die individu se gemeenskap met Christus. Die klassieke uitleg van die Twaalf Artikels se communio sanctorum, nl. dat die gemeenskap aan die “heilige dinge” (d i die sakramente, dus Christus), die gemeenskap aan die “heilige mense” voorafgaan, is dus ook hier van toepassing. Hierdie is ook die rede waarom die doop vandag toenemend in die ekumene diensbaar gemaak word.

Skrywer: Prof Johan Buitendag

Blote Toeval?

‘n Mens hoor al meer mense sê: lewe op aarde het toevallig ontstaan.  Dit was eintlik ‘n ongeluk in die geskiedenis.  Lewe moet aan die noodlot toegeskryf word.

En dit terwyl die mens die vonk van rasionaliteit in hom/haar het wat die sleutel tot die diep geheime wat die heelal bevat, kan ontsluit.  Ons het die vermoë om ons wêreld te verstaan.  Jy kan navors hoe ons heelal lyk, en dit snap.  Want God het jou die vermoë, en opdrag (in Genesis 1:28-30), gegee om jou wêreld te verstaan.

Die bekende natuurwetenskaplike, Paul Davies, erken dat die mens nie sy doel op aarde ooit kan verstaan as hy/sy slegs op natuurwetenskaplike waarneming aangewys is nie.  Hy sê voorts dat as ‘n mens aanvaar dat God nie die Ontwerper en Doelsteller van die mens is nie, jy gedwing word om te sê dat lewe op aarde toevallig ontstaan het, en dat die mens geen doel op aarde het nie.

Maar hoe waarskynlik is dit dat lewe in ons heelal sou ontstaan?  ‘n Groep wetenskaplikes oor ‘n breë spektrum van dissiplines het al die veranderlikes ondersoek wat korrek moes wees voor lewe op ‘n planeet in die heelal sou ontstaan, en uiteindelik ‘n formule gebruik om die moontlikheid van lewe te bepaal.  Die kans dat lewe op ‘n planeet in die heelal sou ontstaan, bevind hulle, is (10×10)²³ tot die mag 6.

PSALM 8

² Here, ons Here, hoe wonderbaar is u Naam oor die hele aarde, hoe glansryk alles wat U in die hemelruim geplaas het! ³ Kinders en suigelinge besing die magtige werk wat U tot stand gebring het. So word u teëstanders, die vyande en wraakgieriges, tot swye gebring.  ⁴ As ek u hemel aanskou, die werk van u vingers, die maan en die sterre waaraan U ‘n plek gegee het, ⁵ wat is die mens dan dat U aan hom dink, die mensekind dat U na hom omsien? ⁶ U het hom net ‘n bietjie minder as ‘n hemelse wese gemaak en hom met aansien en eer gekroon, ⁷ U laat hom heers oor die werk van u hande, U het alles aan hom onderwerp: ⁸ skape en beeste, alles; selfs die diere in die veld, ⁹ die voëls in die lug, en die visse in die see wat die oseane deurkruis. ¹⁰ Here, ons Here, hoe wonderbaar is u Naam oor die hele aarde.

TOEVAL?

Dit lyk of die heelal met die mens in die oog gemaak is.  Die heelal moet net oud genoeg en groot genoeg wees, en net genoeg tyd moes verloop het sodat die swaar elemente ontstaan het.  Genoeg tyd was ook nodig sodat tweede geslag sterre soos ons son kon ontstaan het.  ‘n Mens kan nie anders as om te sê nie: dit lyk of ‘n groot Hand omstandighede geskik het sodat lewe op ons klein planeetjie kon ontstaan.

Kom ek noem enkele voorbeelde.  Daar is honderde ander.  As die heelal digter as drie atome/kubieke meter was, sou die heelal te vinnig uitgesit het en sou lewe nooit kon ontstaan nie.  As die heelal minder dig was, sou dit op sigself ineengestort het.  As die uitsetting van die heelal vinniger was, sou materie (die twee en negentig elemente waaruit alles opgebou is) nie kon ontstaan nie.  As die uitsetting stadiger was, sou alles ineengestort het.  Die digtheid van die heelal moes akkuraat wees met ‘n faktor van sestig nulle.  Om dié akkuraatheid te demonstreer: jy sou ‘n teiken wat een millimeter groot is, moes kon tref oor ‘n distansie gelyk aan die deursnee van die heelal!

As materie eweredig oor die heelal voorgekom het, sou elemente nie kon vorm nie.  As materie weer oneweredig versprei was, sou groot swart gate of gravitasiekolke ontstaan het wat die heelal stuk-stuk sou opvreet.  Die verspreiding moes korrek wees tot ‘n gemiddeld van een deel in honderd duisend om te slaag.

Om op te som.  Die kans dat lewe op ons planeet toevallig sou ontstaan, is 10×10 tot die mag 23 tot die mag 6.  As jy dié som sou neerskryf, is daar meer nulle in jou formule as stofdeeltjies in heelal!

Skrywer: Dr Marius Nel