Ek cope nie meer nie: “Ek cope nie,” sê my liggaam – Jan van der Watt

Die tekens dat iemand sukkel om te cope steek op baie plekke kop uit. ’n Bestuurder van ’n besigheid begin skielik sukkel om besluite te neem en kies soms die verkeerde opsies. Dan blameer hy som­­mer maklik ander. Hy wil nie meer sosialiseer of saam met kollegas tee drink of eet nie. Hy begin ook kla van hoof­pyne, benoudheid en dat hy nie meer goed slaap nie. Hy kan selfs van krampe op sy maag en pyne in die bors kla. Dit is ’n aanduiding dat die pasiënt wel ’n probleem met stres of spanning het. Soms wonder kinders hoekom ’n pa skielik onsensitief geword het, meer rook en drink, en glad nie ander mense in ag neem wanneer hy motor bestuur nie. Die persoon se gedrag, sy emosionele toestand, sy verhoudings met ander, sy liggaam, ja, net mooi álles, word geraak.

In die vorige hoofstuk het ons gesien dat stres en die gevoel dat ’n mens nie cope nie, veral na vore kom op emosionele en siel­kundige vlak. Ons het gesien hoe dit ons emosies en gedrag beïn­vloed. Maar daar is meer. Ons word ook liggaamlik geraak. Die fisieke effekte van stres kom nou in fokus.

My liggaam sê vir my ek cope nie

As ’n mens begin stres en bang begin word omdat jy die gevoel kry dat jy nie meer cope nie, vind daar baie abnormale bio­che­­miese reaksies in jou liggaam plaas. Die senuweesisteem wat jou ingewande asook jou interne organe beheer, word oor­matig gestimuleer. Daar word ook hormone en chemiese stowwe vrygestel, soos adrenalien, noradrenalien, groei­hor­mone en kortisol. Hierdie hormone asook die aktivering van ons interne senuweesisteem sorg daarvoor dat al die funksies van ons liggaam geaktiveer en betrek word by hierdie reaksie. Nor­a­­drenalien en die aktivering van die senuwees wat die in­ge­wande beheer, sorg dat die bloeddruk styg. Die hart trek kragtig saam en die polstempo versnel. Die hart word ge­stimu­leer en bloed word verplaas vanaf die vel en die spysverterings­ka­­naal na ons spiere. Die sweetkliere word geaffekteer en daar­om is gespanne mense dikwels bleek en sweterig. Hulle bloed­druk spring rond en die pols is vinnig. Die adrenalien beïnvloed ook die spiere en verhoog die spanning in die spiere, wat selfs mag lei tot ’n onwillekeurige sametrekking van die spiere. Die interne senuweesisteem wat geaktiveer word, veroorsaak ’n droë mond. Die hoë konsentrasie kortisol wat vrygestel word, verhoog die bloedsuikervlak sodat meer energie be­skik­baar is vir die spiere. As hierdie kortisol langdurig verhoog bly, kan dit lei tot onderdrukking van die immuunsisteem. Die im­muun­­sisteem se doel is om die liggaam te verdedig teen infeksies en daarom neig angstige mense makliker tot infeksie.

Van die algemeenste simptome is  moeg­heid, slaapsteurnis-se en eetlusversteurings. Die moegheid het ook spesifieke eien­­skappe. Dit duur lank en aanhoudend en voel dikwels soos ’n spesiale soort moeg­heid. In die oggend, as so ’n persoon op­staan, is hy moeg, kragte­loos en sonder energie. Teen elf­uur voel hy uit­ge­put en wil sommer gaan lê. Hierdie moeg­heid ont­staan omdat aanhou­dende spanning die persoon uit­brand. Slaap­steurnisse kan ook verskillende vorme aanneem. Som­mige mense kan net nie lekker aan die slaap raak nie, terwyl ander weer rusteloos lê en rondrol of vroeg in die oggend wak­­­ker word. Die slaaploosheid kan later self ’n probleem word omdat die mense bang word om te gaan slaap. Hulle vrees die nag, want hulle weet hulle gaan wakker lê en luister hoe die horlosie die kwartiere aftik. ’n Ander effek mag wees dat eetpatrone verander. Een mag nooit genoeg kry nie. Hy eet gedurig en te veel. Dit is of die honger net nie wil weggaan nie. ’n Ander se eetlus verdwyn weer in die niet. Die persoon verloor gewig en teer selfs uit.

Party mense sal meer hart- en ander meer spys­vertering­verwante simptome kry. ’n Ander kan weer van hoof­pyn, be­noud­­heid of slaaploosheid kla. ’n Persoon hoef dus nie afwy­k­ings in al sy verskillende sisteme te ervaar nie. As van die afwykings wel voorkom, is dit die liggaam se manier om te sê dat dinge verkeerd begin loop. Dit is die liggaam se rooi lig vir jou. Jy sal moet begin rem aanslaan.

 Wat gebeur fisiek as ons nie cope nie?

Laat ons nou, na die algemene opmerkings, ’n bietjie meer in detail kyk wat met ons gebeur as die stres in ons opbou. Die verskillende sisteme wat geaffekteer word, word nou van nader bekyk.

Die senuweesisteem

Hoofpyne is een van die uitstaande simptome wat gepaard- gaan met stres en die gevoel dat ’n mens nie meer cope nie. Die soort hoofpyne kan ’n mens uitken, want dit het spesifieke eienskappe. Dit voel soos ’n stywe band of ’n gewig bo-op jou kop. Dit duur gewoonlik vir dae aanmekaar en mense gaan slaap met die hoofpyn en staan daarmee op. Dikwels voel die nekspiere styf en die oogkaste geswel.

Daar is ’n Afrikaanse spreekwoord wat sê: “Hy het hom lam geskrik.” ’n Gevoel van lamheid in jou arms en bene kan ook ’n teken wees dat jy te gespanne begin raak. Dit kan ook ge­­paardgaan met ’n gevoel van prikkeling in jou hande en voete. Omdat baie adrenalien vrygestel word, veroorsaak die aan­­houdende spanning dat jy begin bewe. Dit is moeilik om ’n koppie stil te hou of ’n garing deur ’n naald te steek. Dikwels be­gin ’n mens ook oormatig sweet en jy kry baie warmer as die mense om jou.

Dikwels voel mens ook wollerig en lig in die kop. As die span­ning en stres ernstig begin raak, lei dit dikwels tot dis­oriëntasie en ’n gevoel van verwydering van jouself. Dit is of die wêreld by jou verbysweef en jou konsentrasie is nie meer wat dit moet wees nie. Jy begin dinge vergeet wat jy voorheen maklik kon onthou. Dit laat sulke mense maklik bekommerd raak. Hulle sien al hoe hulle met Alzheimer se siekte in die hospitaal gaan land. Dit lei natuurlik tot meer spanning en angs. Gelukkig kan ons mense gerusstel dat die meeste gevalle van swak geheue, vergeetagtigheid of ’n gebrek aan konsentrasie eerder te wyte is aan spanning of depressie as aan iets ernstigers. Moet dus nie te gou skrik nie.

Die asemhalingsisteem: hiperventilasie en benoudheid

Die spanning wat oplaai as jy voel jy cope nie, tas jou longe dik­wels op verskillende maniere aan. Die algemeenste manier is benoudheid. Omdat jou asemhalingspiere gespanne raak, begin jy benoud voel. Dit voel of jy nie genoeg lug in jou longe kan kry nie. Dit is byna of iets jou bors vasdruk. Jy kry nie meer daardie lekker versadigingsgevoel as jy diep asemhaal nie en dit help ook nie om die gevoel van benoudheid te verlig nie. Dit veroorsaak natuurlik dat jy jou al hoe meer begin bekommer en stres opbou.

Met spanning en stres gaan daar dikwels ook iets baie spesifieks saam, naamlik die sogenaamde hiperventilasie-aanval. Soos die naam tereg aandui, oorventileer so ’n persoon, met ander woorde, hy haal te vinnig en te diep asem. So ’n persoon probeer die benoudheid in sy bors oorkom deur meer en dieper asem te haal. Maar daar is ’n vangplek: hoe meer hy asemhaal, hoe benouder raak hy.

Kom ons kyk wat presies gebeur binne-in jou wat veroor­saak dat jy benouder word. Omdat die persoon so baie en woes asemhaal, was hy die koolsuurgas uit sy sisteem uit. Dit lei daartoe dat die bloed neig om alkalies te word, aangesien die koolsuurgas in die bloed die funksie van ’n suur vertolk. Hierdie biochemiese verandering wat in die bloed plaasvind, lei daartoe dat bloedkalsium aan die proteïene bind. Dit lei tot ’n relatiewe verlaging van die bloedkalsiumvlak, met die gevolg dat jou spiere geneig is om te kramp en saam te trek. Dit laat jou swaarder asemhaal en maak jou dus benouder.

Die koolsuurgasvlak in die bloed beheer ook die bloedvloei oor die brein: hoe laer die vlakke, hoe minder is die bloed­vloei. Dit lei daartoe dat ’n mens baie duiselig word en selfs jou bewussyn kan verloor. Hiperventilasie-aanvalle gaan ook gepaard met ’n gevoel van swaarheid en lamheid in jou arms en bene, asook met ’n prikkeling in die vingers. Sulke aanvalle laat dikwels mense by dokters opdaag met die vrees dat hy ’n hartaanval het. Indien so ’n persoon egter ge­kalmeer word en mooi stadig asemhaal, herstel hulle sonder enige permanente skade. ’n Beproefde manier om so ’n aanval te breek is byvoorbeeld om die persoon in ’n papiersak te laat asemhaal. Dit lei tot ophoping van koolsuurgas in die papiersak en as hy die koolsuurgas weer en weer inasem, verhoog dit die koolsuurgasvlak in die bloed, wat die wanbalans herstel. Die liggaam keer dan weer tot normaal terug.

Hart en bloedvate wat aangetas word

Soos ons so pas met die hiperventilasie-aanvalle gesien het, loop die hart- en bloedvatsisteem maklik deur as ons gespanne begin raak. Weens die hoë adrenalien- en noradrenalienvlak word die hart- en bloedvatsisteem oormatig gestimuleer. Die pols­­tempo versnel. Gespanne en angstige mense se bloeddruk wis­sel dus kwaai en hulle sukkel dikwels met hoë bloeddruk. Die vrees dat hulle dalk beroerte van die hoë bloeddruk kan kry, laat hulle nog meer bekommerd. Die arme bloeddruk kry ook dikwels die skuld omdat hulle sleg voel. Die werklike pro­­bleem is egter die spanning, angs en stres wat hulle laat sleg voel. Die bloeddruk wat rondspring, is maar net ’n simp­toom van die stres. Indien die stres en angs effektief beheer word, keer bloeddruk gewoonlik terug na normaal.

Die adrenalien wat vrygestel word, lei ook tot stimulasie van die hart. Sterk, vinnige hartkloppings is ’n belangrike simp­toom van angstigheid. As jy jou hand op jou bors sit, voel jou hart soos ’n tamboer wat slaan. Dit voel of jou hart in jou keel klop. Die woeste hartklop maak jou bang en kan selfs ver­oor­saak dat jy ’n paniekaanval kry.

Angs en spanning kan ook tot borskaspyne lei. Die pyn kry ’n mens gewoonlik aan die linkerkant van jou bors. Dit kan som­mer enige tyd voorkom en kan lang rukke duur. Weer vind die tipiese kringloop plaas. Die pyn in die bors vererger dikwels weer die angs en spanning; juis dié dinge wat die bors­­­kas­­pyn veroorsaak het. Dit is egter nie nodig om daaroor so gespanne te raak nie, want die pyn is nie ’n hartaanval nie en sal ook nie ’n hartaanval veroorsaak nie.

Die urineweg

Spanning beïnvloed ook ’n mens se waterwerke. Dit maak die blaas prikkelbaar en gevoelig. Kort-kort moet mens opstaan om die blaas te ledig. Sodra jy sit, voel dit weer vol en moet jy weer opstaan om ’n klein bietjie urine te passeer. Die spanning laat die blaas in spasmas gaan.

Die dermkanaal

Spanning affekteer die dermkanaal op baie verskillende manie­re. Die speekselkliere droog op met die gevolg dat ’n angstige per­soon dikwels ’n droë mond het. Naarheid en krampe op die maag is baie algemeen. Sommige mense verloor hulle eetlus. Die spysvertering kan ook aangetas word. Die buik kan opswel en winderig wees. Mense kry gewoonlik die beken­de dermtoestand, naamlik ’n prikkelbare kolon, vanweë oor­matige stres en angs. Dit is as ’n mens die gevoel van ’n on­volledige lediging van die dermpunt ervaar. ’n Mens sukkel dik­wels met maagkrampe, winderigheid en passeer ’n paar los stoel­gange in die oggend.

Dit is dus duidelik dat spanning en angs wat gepaardgaan met die gevoel dat jy nie cope nie, ’n mens van bo tot onder, lig­gaam, siel en gees raak. Dit is dus nie iets wat ’n mens kan ig­no­reer nie. Ter wille van jouself moet jy daaraan aandag gee.

Skrywer:  Prof Jan van der Watt