Selfmoord – Hermie van Zyl

Johan vra:

Wat is die”Bybelse beskouing oor selfmoord”?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Die vraag na ‘n “Bybelse beskouing oor selfmoord” veronderstel soms dat daar ‘n eenvoudige, klinkklare en ondubbelsinnige antwoord is. Maar soos met baie etiese aangeleenthede gaan dit ook hier nie net oor die aanhaal van enkele Bybelverse en daarmee is die saak afgehandel nie. Net om die kwessie te illustreer: daar word eintlik bitter min oor selfmoord spesifiek gesê in die Bybel; daar is geen “teologisering” daaroor nie. Dit stem mens al klaar versigtig om oorhaastige uitsprake te maak. Verder, die mense van wie ons in die Bybel lees dat hulle selfmoord gepleeg het, se lewe en lewenseinde is geensins navolgenswaardig nie: Abimelek (Rig 9:54), Saul (1 Sam 31:4), Agitofel (2 Sam 17:23), Simri (1 Kon 16:18) en Judas Iskariot (Matt 27:5). Bloot op grond van hierdie gegewens sou mens kon sê: selfmoord is ‘n tipiese daad van wanhoop gepleeg deur mense wat nie ‘n lewende verhouding met God gehad het nie. Maar wat van Simson (Rig 16:29-30)? Is daar nie darem iets positief oor sy heroïese daad van selfmoord te sê nie? Bloot uit sy geval sou mens ‘n saak daarvoor kon uitmaak dat nie alle gevalle van selfmoord negatief beoordeel moet word nie.

Dit is dus duidelik dat ‘n “Bybelse beskouing oor selfmoord” anders hanteer moet word as net by wyse van ‘n paar “Bybelse gevallestudies”. Die saak moet eerder beredeneer word vanuit bepaalde Bybelse grondpeilers, en dan moet eietydse insigte rondom die verskynsel van selfmoord ook verreken word.

Na my mening moet selfmoord vanuit die volgende Bybelse perspektiewe of grondpeilers hanteer word: 1. Die lewe is ‘n gawe van God; 2. Menslike lewe het hoë waarde omdat die mens beeld van God is; 3. Selfmoord kan nie die verhouding met God verbreek nie; 4. Sekere vorme van selfmoord is deel van ‘n groter kompleks van etiese lewensvrae, soos genadedood.

Ek bespreek vervolgens kortliks elkeen van hierdie perspektiewe.

1. Vanuit die verhaal oor die skepping van die mens in Genesis 1-3 blyk duidelik dat God aan die mens die lewensasem gee sodat hulle lewende wesens kan wees (Gen 2:7). Die res van die Bybel sluit by hierdie gedagte aan – dat God die Lewegewer is (bv Ps 22:10-11; 139:13-16; Pred 11:5; Jer 1:5). Job 1:21-22 bied ‘n bykomende perspektief: omdat dit die Here is wat lewe gee, het Hy ook die reg om dit te beëindig. Dit kom daarop neer dat lewe in die hand van God is: dit is sy gawe aan ons; Hy besluit oor lewe en dood; ons mag nie eiegeregtig besluit wanneer die lewe wat God gegee het, klaar geleef is nie; dit is God se prerogatief. Die gelowige het daarom nog altyd sy tye gesien as in die hand van God (Ps 31:16), selfs al gaan dit swaar. Lyding as sodanig gee ons nie die reg om te sê: genoeg is genoeg nie. God kan lyding gebruik om ons meer diensbaar in sy koninkryk te maak (2 Kor 12:7-9; Jak 1:2-4). Daarom, net soos ek nie iemand anders se lewe arbitrêr mag termineer net omdat dit my pas nie, het ek ook nie die reg om die hand aan eie lewe te slaan en dit op willekeurige wyse te beëindig nie. Hierdie basiese gegewe word by beide moord en selfmoord kennelik geweld aangedoen. Die gelowige is geroepe om met eerbied om te gaan met die gawe van die lewe wat God aan ons toevertrou.

Net ‘n kantaantekening: By Jesus se dood tref ons in ‘n sekere sin ook ‘n vorm van “selfmoord” aan. Ons lees in Joh 10:17-18 dat Jesus die volmag het om self sy lewe af te lê en op te neem omdat Hy dit in opdrag van sy Vader doen. Daarom, toe Jesus sterf, kon Hy sê: “Dit is volbring” (Joh 19:30). Hy sterf op die oomblik toe Hy weet dat sy taak afgehandel is. Sy inhegtenisname, vonnis en teregstelling is ook vooraf deur God beplan; Hy móés sterwe en opstaan, volgens die Skrifte (Luk 24:26-27). Uiteraard was daar historiese prosesse wat tot sy dood gelei het, maar ten diepste was dit die afloop van Goddelike beplanning. Daarom is Jesus tydens sy verhoor ten volle in beheer van die situasie, selfs al lyk dit nie so. So sê Hy aan Pilatus: “U sou geen mag oor My gehad het as dit nie van Bo aan u gegee was nie” (Joh 19:11). Natuurlik, Jesus se dood is uniek; Hy sterf as die Middelaar tussen God en mens, om so bevryding van sonde en die magte van die dood te bewerkstellig. Niemand anders kan dus aanspraak maak op sulke unieke omstandighede dat dit selfmoord regverdig nie. Om die waarheid te sê, Jesus se dood bevestig dat net God as Lewegewer en Beplanner van ons deel en lot, die reg het om ons lewe te beëindig. Hy alleen weet wanneer dit “volbring” is.

2. Die mens ontvang nie net die gawe van die lewe uit God se hand nie, maar hierdie lewe het intrinsieke hoë waarde omdat ons na die beeld van God geskep is (Gen 1:26-27). Dit beteken dat ons God se verteenwoordigers op aarde is, maak nie saak wie en wat ons is nie. Ons moet dus so lewe dat God se karakter deur ons doen en late sigbaar word. Dit vorm dan ook die agtergrond vir die 6e gebod: “Jy mag nie moord pleeg nie” (Eks 20:13). Elke lewe is vir God kosbaar; Hy wil deur daardie lewe geëer, gedien en verheerlik word. As jy iemand anders se lewe wederregtelik neem, wys dit dat jy nie respek het vir die besondere potensiaal en eienskappe van daardie mens waardeur God verheerlik moet word nie. Dieselfde geld vir selfmoord: Mens mag nooit so min van jouself dink dat jy op ‘n eiegeregtige manier ‘n einde aan jouself maak nie. Dan ontneem jy jouself die geleentheid om die beeld van God in jou na vore te laat kom. Ons is juis geroepe om gelykvormig te word aan die beeld van Christus (Rom 8:29), want presies so kom die beeld van God tot sy reg in ons. Selfmoord sny egter hierdie volwassewording in Christus voortydig af. Voordat ek nog ‘n kans het om die beeld van God tot volle ontplooiing te laat kom, besluit ek eensydig dat dit nie kan nie, dat God ‘n fout gemaak het in sy beplanning met my. So gesien is selfmoord ‘n mosie van wantroue in God wat aan my die gawe van die lewe gegee het en my na sy beeld geskape het.

3. Al bogenoemde is onverdund waar, maar ongelukkig leef ons in ‘n onvolmaakte wêreld. Dít is ook ‘n Bybelse waarheid. Die gebrokenheid van hierdie bedeling en die mag van sonde wat ons gevange hou, maak dat ons nie altyd ons volle potensiaal in Christus kan bereik nie. Daarom is daar dinge soos (self)haat, moord en selfmoord. By selfmoord is die groot vraag altyd of daar enige hoop vir die persoon is, want hy of sy het uiteraard nie kans om agterna tot sondebelydenis te kom nie. Hier moet ons egter nie op ‘n benepe en kortsigtige manier dink oor die verhouding met God nie. Ons verhouding met God berus nie op ons verdienste nie, maar op God se genade. Daar is geen sonde so groot dat dit die verhouding met God kan verbreek nie. Net soos kinders verkeerde dinge aanvang maar steeds kinders in die ouerhuis bly, kan die verkeerde dinge wat ons doen – soos selfmoord – ons nie ontneem van ons kindskap van God nie. Daarom hoef agtergeblewe familie en vriende van iemand wat selfmoord gepleeg het, nie met selfpynigende vrae rond te loop oor die ewige lot van die afgestorwe geliefde nie. Ook selfmoord – hoe verkeerd ook al in die oë van die Here – kan nie die liefde en genade van God uitwis nie. Net soos die verlore seun in die gelykenis (Luk 15) steeds die seun van die vader gebly het, selfs het hy in die ver land gekrepeer weens sy eie toedoen, net so bly ons God se kinders ten spyte van ons sonde en verkeerde besluite – ook dié van selfmoord.

4. Ons moet ook nie oor selfmoord in strak dogmatiese terme dink nie. Die moderne wetenskap wat hierdie verskynsel ondersoek, het al meermale uitgewys dat dit ‘n komplekse verskynsel is en dat daar talle faktore is wat aanleiding kan gee tot iets so radikaal soos selfmoord. Dit gaan nie net oor uiterste wanhoop aan die lewe, weens omstandighede, wat mense by hierdie daad uitbring nie, maar daar kan ook siektetoestande, soos kliniese depressie, ontstaan wat die lewe van ‘n individu so ruïneer dat hy/sy later geen ander uitweg sien as selfmoord nie. In sulke gevalle word dan ook eerder van selfdoding gepraat, eerder as selfmoord, omdat laasgenoemde soveel negatiewe konnotasies oproep. In dieselfde kader moet ook gevalle van naderende lewenseindes genoem word wat so afbrekend kan wees dat mense selfdoding as laaste uitweg kies. Dan het ons eintlik te make met ‘n vorm van genadedood wat jy aan jouself bedien, wat óf self toegedien kan word óf met hulp van iemand anders. Ek wil nie nou oor die meriete hiervan praat nie. Genoeg om te sê dat die debat hieroor nog glad nie afgehandel is nie; dit het nou eers begin. Die debat skipper gewoonlik tussen die teologiese waarheid dat die lewe ‘n kosbare gawe van God is – soos in punte 1 en 2 hierbo beredeneer – en daarom gekoester moet word, enersyds, en die feit dat die lewe nie absoluut is nie, andersyds. Ons hoef daarom nie ten alle koste aan die lewe vas te klou as dit klaarblyklik tot ‘n einde gekom het nie. Die dood is inderdaad ‘n deurgang na groter lewe saam met God. Uiteraard, terwyl ons in die lewe is – selfs al gaan dit met baie lyding en ontberings gepaard – moet ons dit koester en voluit leef. Maar daar kan situasies ontstaan waar selfdoding nie noodwendig met afkeuring bejeën hoef te word nie. In hierdie verband kan ons ons ook troos aan nog ‘n Bybelse waarheid – dat God by uitstek die God van noodlydendes is. As daar een eienskap van God is wat soos ‘n goue draad deur die Bybel loop en wat veral in die aardse bediening van Jesus manifesteer, is dit dat God die randfigure van die samelewing intrek in sy koninkryk van genade, liefde, barmhartigheid en vergifnis. Terwyl die mens geneig is om ander uit die hoogte van selfgemaakte wette te beoordeel en te veroordeel, is dit altyd God wat in erbarming uitreik na hulle wat swaarkry. En as dit waar is – en dit ís waar – kan ons gerus die oordeel aan God oorlaat rakende selfdoding, sonder om laasgenoemde te verheerlik. Om begrip te hê vir mense wat hierdie weg kies, beteken nie dat dit aangeprys en verheerlik word nie. Dis eerder ‘n manier om in liefde betrokke te raak by die lyding van ander en te erken dat daar baie omtrent die lewe (en dood) is wat in misterie gehul is.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl