Sleutels wat die antieke wêreld oopsluit (4) – Kobus Kok

Eer en skaamte as die primêre waardes van die antieke tyd

Nou die dag ry ek in Sandton rond. Oral om my sien ek duur luukse motors en advertensies langs die pad wat die belangrike ekonomiese waardes van ons tyd weerspieël. Elke tweede advertensie op die televisie gaan oor beter klere wat jy kan dra, beter parfuum wat jou meer aanloklik gaan maak en ʼn beter motor wat die koppe sal laat draai en jou ouers sal trots maak. In ons tyd en era is die waardes van die ekonomie en alles wat daarmee saamhang soos produksie, konsumpsie, geld en besittings die primêre dryfveer van die meeste mense. Ek onthou hoe ek eendag vir ʼn tiener gevra het wat hy eendag wil studeer. Die tiener het luidkeels verklaar dat hy enige iets sal swot wat hom eendag ryk sal maak. Geld en rykdom is die motivering vir baie mense se gedrag, dit waaraan hulle die meeste energie spandeer. Een van ons vriende het ʼn besigheid en hy is vandag skatryk. Hy het in sy kantoor by die werk ʼn volledig toegeruste badkamer, bed en inloopkas laat bou omdat hy so baie by sy besigheid slaap en nie eens tyd kry om by sy gesin uit te kom nie. Vir baie mense in ons tyd is die ekonomiese waardes die allesoorheersende dryfkrag wat hulle optrede bepaal. Raai wat? Dit was nie altyd so nie. Veral nie in die antieke tyd waarin die Bybel geskryf is nie. Mense het daardie tyd primêr gewerk om hulle oorgeërfde status en eer te behou. Baie besittings het jou nie by implikasie ʼn eervolle persoon gemaak nie. Inteendeel, daar is in die tyd van die Bybel geglo aan die beginsel van beperkte middele (limited good). Die mense wat buitengewoon meer as ander mense besit het, is met agterdog bejeën, aangesien die antieke mense van mening was dat die persoon of groep hulle rykdom bekom ten koste van ander groepe.

In die tyd van Jesus was eer en skaamte die primêre waardes. Eer het ten nouste saamgehang met ʼn persoon se toegeskryfde sosiale waarde as mens en die publieke erkenning daarvan deur ander mense. Teenoor die waarde van eer, het die waarde van skaamte gestaan, wat te make gehad het met ʼn persoon se sensitiwiteit vir hulle openbare reputasie, met ander woorde vir hulle eer. Daarom is die meeste sosiaal-wetenskaplike geleerdes dit eens dat eer en die nastrewing van eer die antieke mens se belangrikste dryfveer in die lewe was. Die groep waaraan die antieke mens behoort het, het ʼn reuse rol gespeel in die eer van ʼn persoon. Die groep se erkenning van die eer van ʼn individu het tot gevolg gehad dat ʼn individu sy groep eerste gestel het en konstant gepoog het om sy goeie naam in stand te hou. Juis om hierdie rede was dit belangrik dat indien jy deel van ʼn groep was, jy deeglik bewus moes wees wat die norme en die reëls van die betrokke groep was, aangesien dislojaliteit aan die groep skaamte oor jou sou bring. Indien dit wel gebeur het dat ʼn individu die groep se reëls oortree het, het dit skaamte oor die groep en die leier van die groep gebring. Swak optrede deur groeplede het dus ʼn negatiewe prentjie van die groep en sy leier(s) geskets. Om hierdie oneer wat oor die groep gekom het reg te stel moes die groep die individu wat die onreg gepleeg het, straf. In sommige gevalle het die straf uitsluiting of uitbanning uit die groep behels. Persone wat deur die groep uitgestoot is het noodwendig ʼn negatiewe sosiale etiket gekry, soos dat hulle ʼn sondaar, gek of dwaas was. In terme van die groep se hantering van mense met etikette was die reël eenvoudig: Sluit hulle uit. Dit het meer as dikwels ʼn sosiale doodsvonnis beteken.

Teen hierdie agtergrond maak baie Bybelse tekste totaal nuwe sin. In die evangelie volgens Johannes 5:19 en verder lees ons die volgende teks (Ou Afrikaanse Vertaling):

Joh 5:19  Jesus het toe geantwoord en vir hulle gesê: Voorwaar, voorwaar Ek sê vir julle, die Seun kan niks uit Homself doen tensy Hy die Vader dit sien doen nie. Want alles wat Hy doen, dit doen die Seun ook net so.

Joh 5:20  Want die Vader het die Seun lief en toon Hom alles wat Hy self doen. En groter werke as hierdie sal Hy Hom toon, sodat julle verwonderd kan wees.

Joh 5:21  Want soos die Vader die dode opwek en lewend maak, so maak ook die Seun lewend wie Hy wil.

Joh 5:22  Want die Vader oordeel ook niemand nie, maar het die hele oordeel aan die Seun gegee,

Joh 5:23  sodat almal die Seun kan eer net soos hulle die Vader eer. Wie die Seun nie eer nie, eer nie die Vader wat Hom gestuur het nie.

Joh 5:24  Voorwaar, voorwaar Ek sê vir julle, wie my woord hoor en Hom glo wat My gestuur het, het die ewige lewe en kom nie in die oordeel nie, maar het oorgegaan uit die dood in die lewe.

Joh 5:25  Voorwaar, voorwaar Ek sê vir julle, daar kom ‘n uur, en dit is nou, wanneer die dode die stem van die Seun van God sal hoor; en die wat dit gehoor het, sal lewe.

Joh 5:26  Want soos die Vader lewe het in Homself, so het Hy aan die Seun ook gegee om lewe in Homself te hê.

Volgens Johannes 5 doen Jesus niks wat hy nie by sy Vader gesien het nie. Jesus “dupliseer” dus die werke van sy Vader. Vir die antieke mense het dit goed sin gemaak en alles van Jesus se eer gesê, aangesien ʼn eervolle seun die voorbeeld van sy vader sou volg. Johannes sê dat Jesus die voorbeeld van sy Vader volg en daarom kan Hy as die ware eervolle Seun van God beskou word. In die Jode se denke het niemand meer eer as God die Vader nie. God is vir die Jode Heilig. Indien Jesus sy eie optrede so verbind aan God en sy karakter, sê Jesus tussen die lyne dat hy ware eer het wat van die mees belangrikste persoon af kom, naamlik God. Jesus gaan dan verder in Johannes 5:23 en vereis dat Hy geëer word. Indien mense eer aan Hom bewys, bewys hulle eer aan sy Vader. Die wat die groep van Jesus verwerp, verwerp dus vir God. Hulle verloor dus hulle eer en word in geestelike skaamte gedompel. Hulle word by implikasie geoordeel, aangesien hulle self hulle rug op God gedraai het. Die wat Jesus as God se Seun eer, ontvang egter die geskenk van lewe.

Outeur: Dr Kobus Kok

Sleutels wat die antieke wêreld oopsluit (3) – Mans is Baas – Kobus Kok

“Die man is die onbetwiste hoof van die huis, deur die gode gemaak om te heers en die vrou is gemaak om hom te gehoorsaam,” so het die belangrike Romeinse filosoof Seneka, raadgewer van keiser Nero, op ʼn goeie dag luidkeels geargumenteer. Die antieke wêreld was ʼn wêreld vir die manne, en die patriargale familie was die hartklop van die samelewing. In die Joodse samelewing het dieselfde beginsel gegeld. Mans het oor vrouens geheers en vrouens was dikwels as niks meer as die man se besitting beskou nie. Vrouens het ook nie aan die politiek en formele religieuse sisteme as leiers deelgeneem nie. Ons lees in die Misjna, wat uit ʼn versameling Joodse mondelinge tradisies bestaan het dat vrouens nie die wet saam met mans kon bestudeer nie. Filo van Aleksandrië het opgemerk dat ʼn goeie vrou nie onnodig in die publieke plekke rondlê nie, en indien sy wel na die tempel toe wil gaan sy dit nie op die besigste tyd van die dag moet doen nie aangesien dit dalk die verkeerde indruk kan skep. Indien ʼn vrou wel in die publiek verskyn, soos byvoorbeeld om mark toe te gaan, moes sy ʼn sluier dra en mag sy nie met ander mans oogkontak maak of praat nie. Vrouens se plek en interaksie in die samelewing is dus deur mans beheer. Een Rabbi het selfs so ver gegaan om te sê dat vrouens ʼn stuk vleis is waarmee mans kan doen wat hulle wil. Sommige Joodse groepe was van mening dat die vrou verantwoordelik was vir die sondeval. Dinge het skeefgeloop omdat Adam destyds sy ore uitgeleen het aan die vrou, Eva. Vir hulle was dit die groot bewys dat mans eerder die leiding moet neem en dat vrouens in hulle ruimte moet bly en dat die man die onbetwiste hoof van die huis moet wees.

Hierdie hiërargiese struktuur van die antieke wêreld word dan ook uitgedruk in die afgebakende rolle wat daar vir elke lid van die gesin bestaan het. Die paterfamilias, of hoof van die familie/gesin, het die belangrikste plek in die sisteem beklee en hy het lewenslange mag oor sy gesin gehad. Hierdie beheer wat die vader oor sy gesin uitgeoefen het, het in die Romeinse wêreld bekend gestaan as die patria potestas. Die pa kon byvoorbeeld besluit of hy sy kind na geboorte wil hê of nie. Sommige kinders is selfs op die ashoop gegooi indien die pa besluit het dat hy nie die kind wil hê nie. Indien die kinders nie gehoorsaam was nie, het die pa die mag gehad om sy kinders as slawe te verkoop. Uit die aard van die saak het daar meer as dikwels vergrype plaasgevind en uiteindelik sou Keiser Valentinianus in 374 n.C. die pa se mag oor lewe en dood wetlik beperk.

Dit is teen hierdie agtergrond dat Jesus se optrede so radikaal anders is. Jesus het die antieke wêreld letterlik op sy kop gedraai. Jesus deurbreek die tradisionele simboliese magstrukture van die tyd. Die sosioloog Pierre Bourdieu het baie oor sogenaamde simboliese magstrukture in die samelewing geskryf. Hy wys daarop dat samelewings dikwels in die alledaagse manier van dinge doen, implisiete magstrukture het. Ek onthou hoe ek eendag iemand se huishulp êrens heen moes neem. Die huishulp het onmiddellik die agterdeur van my motor oopgemaak en het geweier om voor by die passasierskant te sit. Haar rede was dat dit nie is hoe mens dinge doen nie – huishulpe sit nie voor in die kar nie. Pierre Bourdieu sal dadelik opmerk dat die simboliese “sit op die agterste bank” implisiete magsstrukture illustreer. En hy is natuurlik reg – in baie mense se koppe is die “ou” pre-1994 magstrukture nog lewend. Net so mis mens dikwels die implisiete magsdimensies wat Jesus deurbreek het – deur dinge wat vir ons sommer net “gewoon” lyk. Jesus het die patriargale wêreld op sy kop gedraai. In Johannes 4:1-42 word die onrein Samaritaanse vrou ʼn radikale missionêre figuur en vertel vir almal in die dorp dat sy die Messias ontmoet het. Op grond van haar woorde – die woorde van hierdie onrein Samaritaanse vrou kom die dorp se manne tot bekering. Dit was uiters ongewoon in Jesus se tyd. Vrouens se getuienis was nie betroubaar nie, en veral nie die van ‘n Samaritaanse vrou nie. Jesus breek die simboliese magstrukture heeltemal af en kom wys hoe hy die randfigure, die “nobodies” van hierdie lewe in “somebodies”, in betekenisvolle mense van impak, kan omskep. In die geskiedenis van die vroeë Christendom is dit dan ook baie interessant om te sien dat vrouens ʼn leidende rol in die kerk speel. Lees gerus Paulus en Tekla, ʼn apokriewe boek, wat vertel van ʼn vrou met die naam Tekla, wat ʼn vurige prediker was in die vroeë kerk. In Handelinge 17:12 lees ons ook dat vooraanstaande vroue in Berea gelowiges geword het onder die prediking van Paulus. Jesus se optrede leer ons om sensitief te wees vir implisiete magstrukture en herinner ons daaraan dat mense gelyk is en dat magsmisbruik omskep moet word in wedersydse respek en liefdevolle diens aan mekaar.

Outeur: Dr Kobus Kok

Sleutels wat die antieke wêreld oopsluit (2) – Kobus Kok

My groep gee my identiteit

Vandag is individualisme die in-ding. Hoe meer uniek ek kan wees en kan uitstaan bo die groep, hoe beter. Die oordrewe kontemporêre fokus op die waarde van die unieke individu het egter heel onlangs eers belangrik geword. In die tyd net na die Middeleeue en die Renaissance (1400 en daarna) en die Reformasie (1500) het die sogenaamde Verligting (1700 en daarna) of Aufklärung soos ʼn tsunami die wêreld getref.

Een van die groot filosowe van die tyd, Immanuel Kant (22 April 1724 – 12 Februarie 1804) het byvoorbeeld die slagspreuk gevestig dat “Jy kan ontwaak uit jou onkunde, en dat jy waagmoedig moet wees en moet dink vir jouself.” Die Aufklärung het mense bevry van onkunde en van die mag wat groepe soos die kerk, die staat en die aristokrasie oor mense gehad het. Stelselmatig het die individualisme ontwikkel wat tans hoogty fier.  In die tyd voor die Aufklärung kon mense nie self besluit watter beroep hulle wou beoefen of met watter huweliksmaat hulle wou trou nie. Kinders was nie as individue beskou nie, maar as deel van ʼn groter groep/familie en die pa as die hoof se opinie het die rigting van die groep bepaal. Ons sien dit dikwels vandag nog steeds in tradisionele Afrika kulture.

In die wêreld van die eerste eeu (Jesus se tyd) het mense in die eerste plek hulle identiteit ontvang en gebou in die konteks van die groep waaraan hulle behoort het. In die tyd van die Nuwe Testament is mense dus nie as losstaande individue beskou nie, maar altyd as deel van ʼn bepaalde groep. Indien jy wou weet hoe belangrik iemand was, het jy nie in die eerste plek na die individu se prestasies gekyk nie, maar eerder gekyk uit watter groep die persoon kom. Daarom sien ons dikwels in die Nuwe Testament hoe iemand beskryf word in terme van die groep waaraan hulle behoort het, soos byvoorbeeld as daar na Jesus verwys word as Jesus van Nasaret, Seun van Josef (vgl. Johannes 1:45). Hier word Jesus beskryf in terme van sy pa en sy groep asook sy plek van herkoms wat in daardie tyd bepaal het wie jy is en hoe mense jou waarde, eer of status bepaal het.

Die beste voorbeeld hiervan vind ons by Paulus as hy vir die Jode wat hom aanvat, verduidelik wie hy is. Die interessante is dat Paulus nie in die eerste plek verduidelik wat sy individuele prestasies is nie, maar sy waarde beskryf aan die hand van die groep waaraan hy behoort het en in watter mate hy die reëls van die groep uitgeleef het. In Filippense 3:5-6 lees ons byvoorbeeld die volgende:

Ek is besny op die agtste dag, uit die geslag van Israel, uit die stam van Benjamin, ʼn ras egte Hebreër; wat die wet betref, ʼn Fariseër;

wat ywer betref, ʼn vervolger van die kerk; wat die geregtigheid in die wet betref, absoluut onberispelik.

Hier sien ons dat Paulus sy eie waarde en eervolle herkoms verduidelik aan die hand van die feit dat hy op die agste dag besny is, wat die vereiste was vir getroue Israeliete wat binne die konteks van die verbond staan. Hy gaan egter verder en trek die sirkel kleiner en sê dat hy uit die stam Benjamin kom. Dan gaan hy nog verder en trek die sirkel nog kleiner deur homself as deel van die groep wat as die Fariseërs bekend staan, te beskryf. Hierdie groep was die strengste van die strengste gewees, sedert die tyd van die Makkabese opstand in die eeue net voor Christus. Indien mens fyn let op die wyse waarop Paulus sy identiteit beskryf, sien mens dat die sake waarna hy verwys 90% van die kere verwys na dinge wat mét hom gebeur het – Hy is deur die groep op die agste dag besny, hy is gebore in die stam Benjamin, iets waaroor hy nie beheer gehad het nie, maar die resultaat is van die groep wat lankal voor hom al bestaan het. Dit is dus duidelik dat die groep die belangrikste bepaler was van die waarde en status van die antieke persoon. Die individu se eer en waarde is dus net so belangrik as wat hy of sy dit reg gekry het om die groep se waardes en reëls te beliggaam. ‘n Eervolle groepslid het dus die groep se belange in alles eerste gestel en daarmee absolute lojaliteit aan die groep gewys. Ons kan dus sê dat die mense van die eerste eeu groepsmense was, en nogmaals groepsmense.

Juis om hierdie rede verstaan ons dan hoekom Jesus se geslagsregister vir hulle so belangrik was. Indien mens dit bestudeer val dit dadelik op dat Matteus byvoorbeeld aandui dat Jesus ʼn nasaat is van die groot Koning van Israel, Dawid. Daarmee word Jesus vierkantig in die konteks van Israel se leiers geplaas, en kwalifiseer hy dus volgens die Jode om die beloofde Messias uit die huis van Dawid te wees. Lees gerus deur ander oë die geslagsregister van Jesus volgens Matteus 1:1vv:

Die geslagsregister van Jesus Christus, die seun van Dawid, die seun van Abraham…

Interessant genoeg gee Johannes ons weer ʼn heel ander prentjie van wie Jesus is en hoe sy identiteit verstaan kan word. Volgens Johannes 1:1 word Jesus sommer van die begin af beskryf as die Seun van God, die een wat in die beste moontlike posisie is om die Vader aan mense bekend te maak omdat Hy en die Vader in ʼn intieme verhouding met mekaar staan van die heel begin af (vgl. Johannes 1:1-18, veral 1:18; 5:17-20vv). Daarom kyk die Seun graag wat die Vader doen en doen dit net so, of hoor wat die Vader sê en breek die hemelse nuus vir mense oop. Volgens Johannes is Jesus se waarde en eer juis afkomstig van die feit dat Jesus die Seun van die groot Koning van die heelal is, Seun van die Skepper-God. Volgens Johannes ontvang die wat glo nie net die ewige lewe nie (Johannes 3:16 en 20:30-31), maar ook die reg om kinders van God te word. Daarmee word hulle opgeneem binne die kragveld van die nuwe familie of groep van Jesus. As deel van hierdie nuwe bestaanswyse leef mens dan sommer gans anders omdat mens deel is van ‘n nuwe groep en omdat die groep se waardes vir mens die belangrikste rigtinggewende kompas word.

Outeur: Dr Kobus Kok

SLEUTELS WAT DIE ANTIEKE WÊRELD OOPSLUIT – Kobus Kok

Wees bewus van die kulturele – en tydskloof

Tussen die Bybelse tyd en ons tyd vandag, bestaan daar ‘n reuse sosiaal kulturele, religieuse en tyd kloof. Die wêreld van toe was gewis gans anders as vandag se tyd. Dikwels maak ons die fout om die Bybel deur die gekondisioneerde en gesosialiseerde sosiaal religieuse paradigma van ons tyd te lees. Eenvoudiger gestel, ons kyk deur ons eie bril na die wêreld van daardie tyd, so asof die antieke wêreld presies dieselfde was as ons wêreld vandag.

Dit is egter grotendeels problematies, omdat mens op die manier eintlik ‘n klomp dinge inlees in die teks uit die antieke wêreld aan die een kant, en aan die ander kant dikwels nie regtig verstaan wat aangaan nie. Dit laat my dink aan ‘n storie wat ons baie kan help om dit wat so pas gesê is beter te verstaan:

In die jaar 4009, 2000 jaar van nou af, was daar eenmaal ‘n navorser (Koos) wat argeologiese opgrawings in ‘n antieke stad met die naam Pretoria gedoen het. Eendag ontdek hy ‘n antieke dokument wat op antieke papier geskryf was en dit lui soos volg:

“Blou Bulle verslind Haaie op groen Loftus gras – alweer”

Opgewonde het die navorser ‘n simposium by die Universiteit gereël en almal uitgenooi van die dekane tot die rektor, om sy nuut gevonde teorie aan te hoor. By die simposium argumenteer hy oortuigend dat hy konkrete wetenskaplike bewys het dat sekere blouerige Bulle in die antieke tyd haaie wat op die land geloop het keer op keer (alweer) verslind het. Almal het hande geklap, opgestaan en ‘n groot prys aan hom oorhandig.

Enkele jare later het nog ‘n navorser (Piet) ‘n antieke dokument ontdek wat lui:

“Haaie verslind Blou Bulle in finaal”

Na deeglike navorsing het die navorser uiteindelik die deurbraak gemaak. Hy het besef dat hierdie tekste telkens uit ‘n bepaalde genre kom, naamlik koerantberigte, en telkens uit die sogenaamde sport afdeling. Kort voor lank het hy die kloutjie by die oor gebring en sy teorie ontwikkel dat Haaie en Bulle nie letterlik verstaan moet word nie, maar metafories. Die antieke mense het naamlik op metaforiese wyse so van hulle rugby spanne gepraat en dat die woord “verslind” eerder metafories as die oorwinning verstaan moet word van een span bo ‘n ander in die “finaal” wat in werklikheid na die Curriebeker verwys.

Ons wat in die jaar 2009 leef weet natuurlik sommer van die begin af dat Koos se teorie totaal van die merk af is omdat hy nie die konteks van die jaar 2009 verstaan nie. Verder weet ons dat die dokument wat Koos opgegrawe het nie letterlik verstaan moet word nie omdat dit uit die sport-deel van die koerant (genre) kom. Koos het dus ‘n reuse fout begaan deur sy eie teorie net so af te druk op die antieke teks. Navorser Piet het natuurlik iets daarvan verstaan en nader aan die waarheid gekom. Juis om hierdie rede is dit belangrik dat ons nie sommer ons eie teorieë en verstaan van die wêreld gaan afdruk op die antieke teks nie. Ons moet in die eerste plek sensitief wees om die konteks van die antieke wêreld te verstaan.

Dit is nie net die sogenaamde tydskloof en die kulturele kloof wat aansienlik verskil tussen ons die antieke wêreld waarin die Bybel geskryf is nie, maar ook die taal. Het u geweet dat die Ou Testament oorspronklik in Hebreeus geskryf is en dat die Nuwe Testament oorspronklik in Grieks geskryf was. Verder is dit belangrik om te verstaan dat die Grieks in die Bybel antieke Grieks is wat glad nie meer gepraat word vandag nie. Daar is letterlik ‘n handjie vol mense in die wêreld wat hierdie antieke tekste kan lees. Die probleem rondom taal is ook beduidend en moet telkens onsluit word. Neem maar net die voorbeeld in Afrikaans waar ons sou sê iemand is hoog in die takke. Indien ons in Amerika met iemand sou gesels en vir hulle verduidelik dat gisteraand se partytjie jolig was omdat soveel mense hoog in die takke was – gaan die arme Amerikaner nie verstaan wat ons bedoel as ons sê “They were high in the trees” nie. Die Amerikaner sal dit natuurlik letterlik verstaan en in sy gedagtes die partytjiegangers hoog in die boom langs die huis sien. Net so kan ons nie sommer net die Griekse teks letterlik vertaal nie, omdat dit tot misverstand sal lei en mense nie die ware betekenis sal kan verstaan nie. Juis om hierdie rede onderskei Bybelwetenskaplike geleerdes tussen letterlike vertalings en dinamies ekwivalente vertalings. Laasgenoemde vertalings (soos Die Boodskap) poog om die oorspronklike bedoeling van die teks aan die moderne leser weer te gee.

In hierdie studie/reeks gaan ons dus poog om die sleutels te gee wat die antieke wêreld beter vir ons kan oopsluit. Ons gaan veral kyk na die verskil tussen ons waardes en die van die antieke wêreld en dit telkens illustreer aan die hand van Bybelse tekste waar hierdie sake ter sprake is.

Outeur: Dr Kobus Kok