Finansies

Die koning se huishouding het uiteraard baie geld gekos. Uitgawes is destyds anders as in moderne regerings beheer. Die volk moes belasting aan die koning betaal. In Oosterse terme word dit in 2 Kronieke 17:5 geskenke genoem. Die koning se skatkis het weer alles betaal-ook die leër. Die tempel se skatkis was eintlik maar net deel daarvan. Koning Asa het, byvoorbeeld, vir ‘n veldtog al die silwer en goud in die paleis en die tempel geneem vir sy uitgawes (1 Konings 15:18) en so het Joas ook vir die koning van Aram betaal met geld uit sy huis en uit die tempel (2 Konings 12:18).

Die regspraak

Uit die destydse Nabye-Ooste waar die Bybelse geskiedenis ook afspeel, is verskeie regskodes be­kend. Sumeriese tablette is opgegrawe waarvan sommige meer as ‘n duisend jaar ouer is as die uittog uit Egipte. ‘n Baie bekende wettekodeks is die van Hammoerabi, ‘n Babiloniese koning, wat omtrent vyf- tot seshonderd jaar voor Israel se uittog uit Egipte dateer. Dit is op klip uitgekap en op die lang regop klipsuil is daar heel bo ‘n uit­beelding van die Babiloniese songod wat die voor­skrifte aan Hammoerabi gee. Die kodes bestaan uit ongeveer 300 voorskrifte en sê uitdruklik dat dit moet dien om te verhoed dat die swakke onderdruk word en die weduwee en wees veronreg word. Dan was daar ook Hetitiese wette wat meer menslik was as die Semitiese wette, waaronder die Assiriese wette baie wreed was. Die Semitiese wette van die Babiloniërs, Sumeriërs, Assiriërs en die Ou Testa­ment was soms baie strenger as die Hetitiese wette en is veral gekenmerk deur vergelding. In Matteus 5:38 verwys Jesus na sodanige wette as Hy sê ` julle het gehoor dat daar gesê is: oog vir ‘n oog en tand vir ‘n tand”. Vergelyk ook Eksodus 21:23-25.

“Die Ou Testamentiese wette waarvan die meeste in Deuteronomium versamel is, en dus herhaal wat in dele van Eksodus, Numeri en Levitikus voorkom, het oor ^‘n lang tydperk ontstaan. Sommige kom uit die tyd van Moses, ander is eers tydens die Babiloniese ballingskap op skrif gestel. Veral in die ballingskap was die wetboeke vir die Jode die riglyn om hulle as ‘n eenheid te bewaar en het dit; soos tot op die huidige dag, die sentrale punt van die Joodse godsdiens gevorm.

Die Joodse regstelsel, gebaseer op die Ou Testamentiese wette, was uniek in die opsig dat ook die konings en leiers daaraan onderhewig was. Immers, die koning het nie in Israel wette afgeskaf en ingestel soos hy wou nie. Die wetboek was van die Here en is as onderrig vir die volk gebruik (2 Kronieke17:9, 19:5-7).

Die wette was veral van tweërlei aard. Sommige was oorsaak-gevolg wette, byvoorbeeld, “as iemand sy slaaf of slavin met ‘n stok slaan dat hy of sy onmiddellik doodgaan, moet dit gewreek word” (Eksodus 21:20), m. a. w. ^“as jy dit doen, dan sal/moet”: Hierdie tipe wette vind ons ook by al die ander volke van destyds: Die wette van die Ou Testament was direk van aard: “jy mag nie steel nie, jy mag nie valse getuienis lewer nie, Sorg dat jy die Sabbatdag heilig hou”.

As ons die tien gebooie goed bekyk, is dit opmerklik dat dit eers begin met “Ek is die Here jou God wat jou uit Egipte bevry het^“ (Eksodus 20:2) gevolg deur seëninge en vervloekinge (Eksodus 23:20-33). Die wette van Israel was tegelyk godsdienstig en onderwysend. Dikwels gee dit ook redes vir die bepalings. In Eksodus 23:9 word ‘n bepaling oor vreemdelinge gemotiveer met “want julle was vreemdelinge in Egipte”. Eksodus 20:5 se “jy mag nie ander gode dien nie, want Ek eis onverdeelde trou”.

Dan is daar bepalings met baie harde strawwe-veral as dit gaan oor sake soos afgodediens, laster, ontug ens. wat direkte verhoudings tussen God en mense en tussen mense onderling raak. ‘n Besondere eienskap was die sogenaamde- vrystede, ook genoem asielstede, waarheen iemand kon vlug om vergelding vry te spring en geleentheid te kry om sy saak voor die oudstes te stel sodat ‘n regverdige verhoor kon plaasvind (Numeri 35:9-34, Deuteronomium 4:41-43, 19:1-13).

In die antieke Nabye-Ooste was daar wette vir lone en pryse wat soms in besonderhede sake gereël het. Opvallend was dat vir lenings en skuld reeds toe al rente gevra is. Uit bronne van ander volkere se wette is dit bekend dat rentekoerse dikwels buitensporig was-tot 30%-en dat veral die armes so onderdruk is. In die Ou Testament word woekerwins meermale verbied-so streng dat in Deuteronomium 23:19-20; soos ook op ander plekke, gesê word “,jy mag niks teen rente aan jou volksgenote uitleen nie, net aan ‘n nie-Israeliet mag jy teen rente leen”. Wanneer iemand sy skuld nie kan terugbetaal nie is by gewoonlik as ‘n slaaf verkoop. In Eksodus 21:2, byvoorbeeld, word egter bepaal dat die slawediens nie langer as ses jaar mag duur nie. Om horn weer op die been te help moes daar selfs by vrylating goedere aan so ‘n persoon gegee word our ‘n nuwe begin te kon maak (Deuteronomium 15:14).

Koning Jehu van Israel betaal tribuut aan Salmaneser III van Assirie, uitgebeeld op die swart obelisk van Salmaneser.

Hoewel die Ou Testamentiese: wette dikwels ooreenkomste vertoon met wette van ander volkere van destyds, was daar egter ‘n diepgaande verskil vir sover die wet vir die Jode nie net ‘n stel reëls was wat nagekom moes word vir goeie orde soos dit vandag ook in ons tyd die geval is nie. Vir die Jode was die wette veel meer: dit was die Wet-God se wet. Dit was deel van hulle hele lewens- en wêreldbeskouing. Dit was nagekom in gehoorsaamheid aan God meer as maar net gehoorsaamheid ter wille van orde. Om die wet uit te leef was dus nie bloot ‘n saak van dwang ter wille van orde nie, ‘n orde wat jouself dikwels ongelukkig nie pas nie en daarom maar brom-brom nagekom word. Nee, die Wet was teken van opregte lewenswandel voor God. Dit het dus ‘n hoë morele motief gehad en was teken van die persoon wie se lewe reg was. Dit was ‘n saak van eer, eerder as dwang. Hierdie houding is nog verder verfyn deur Christus wat geleer het dat by nie gekom het om die Wet ongeldig te maak nie, maar om volle betekenis daaraan te gee (Matteus 5:17)-‘n betekenis wat in nog ‘n hoër mate bepaal word deur ‘n persoonlike verhouding van ‘n aardse kind tot sy hemelse Vader waarin liefde die grondslag is (Johannes 15:9-12) en deur Paulus verwoord is in Filippense 2:3 as “die een moet die ander hoër ag as homself”.

Skrywer:  JP Louw

Aspekte van die koningskap

Dawid en Salomo is deur priesters met olie op die hoof gesalf as teken van hulle bevestiging_, as koning. Later het meer seremonies bygekom. Saul het ‘n kroon en armband gedra (2 Samuel 1:10) en Salomo het op ‘n bronsverhoog voor die yolk verskyn. (2 Kronieke 6:13). In 2 Konings 11:12 het die priester Jojada vir Joas gekroon, ‘n dokument as volmag aan horn gegee en daarna is by ook gesalf. Die kroon was moontlik nie ‘n ryklik getooide hoofbedekking soos dié van latere konings in die Middeleeue en tot vandag toe nie. Baie neem aan dat dit eerder iets soos ‘n kenteken was wat op ‘n band of op ‘n mus gedra is. Hoe dit ook al sy, die simboliek was daar. Dikwels is ook op die rams­horing geblaas en uitgeroep “lank lewe die koning” (1 Konings 1:34, 2 Konings 11:12). Die koning het ook ‘n troon gehad waarop by gesit het (1 Konings 1:46, 2 Konings 11:19). Soms is die persoon wat koning word se naam verander. Eljakim het Jajo­kim geword (2 Konings 23:34), Mattanja het Sede­kia geword (2 Konings 23:30), en Salomo het ook die naam Jedidja (2 Samuel 12:25) gehad hoewel dit waarskynlik eerder van die begin of net ‘n ander naam naas Salomo was. By die aanstelling van ‘n koning is ook liedere gesing. Dit is moontlik dat Psalms 2, 72 en 110 kroningsliedere was.

Israel in die tyd van Dawid en Salomo

Die koning was deel van die religieuse lewe en het self ook offers gebring (2 Samuel 24:25, 1 Konings 3:4), of afgodsbeelde vir die volk gemaak (1 Konings 12:28), of altare verskuif en gereël na sy wil (2 Konings 16:12-16).

Die koninklike huishouding

In die koning se paleis was sekere kenmerkende eienskappe aanwesig-meer in Juda as in Israel. Eerstens was daar ‘n harem, want baie vroue was ‘n statussimbool. Verder het baie vroue ook baie kinders gebring wat in die ou tyd ‘n belangrike teken van mag en rykdom was. Selfs Saul het ‘n harem gehad (2 Samuel 3:6, 12:8). Dawid het nog meer gehad (2 Samuel 5:13, 15:16). Salomo se harem was die grootste van alle tye. Sy 1 000 vroue was egter ook sy ondergang, want hulle het hom tot afgodery verlei omdat baie van hulle buitelandse vroue was (1 Konings 11:3-8). Buitelandse vroue het altyd ook verdrae met ander konings behels (1 Konings 3:1, 16:31) vir politieke voordeel: Die een wat die harem besit het, was regtens ook in besit van die koningskap, want die twee was deel van dieselfde muntstuk. Daarom het Salomo so skerp gereageer toe Adonia een van die harem­vroue wou gehad het. Salomo het dit as aanspraak op die troon vertolk (1 Konings 2:13-22). ^‘n Harem is gewoonlik deur ‘n ou dame regeer. Asa se ouma was waarskynlik so ‘n harembestuurder (1 Konings 15:13).

Howelinge

Die koning het baie howelinge gehad. Daar was sangers en kokke en skoonmakers en boodskappers en adjudante. Verskeie slawe het ook met die etes gehelp, want baie mense het saam met die koning geëet-veral profete en priesters soos in die geval van Isebel (1 Konings 18:19). Die koning het ’n wapendraer gehad-Dawid was Saul se wapen­draer (1 Samuel 16:21).

Naas die personeel wat alles moes versorg het, was daar ook heelwat amptenare. 2 Samuel 8:16-18 gee so ‘n lys: die leerhoof, sekretaris, priesters, lyfwagte en bevelhebbers oor verskeie pligte (1 Konings 4:1-19). Sommige van die amp­tenare was baie belangrik in die hiërargie soos blyk uit Jesaja 36:3: paleisbestuurder, staatsekretaris, hoofuitvoerende beampte en hoofadjudant. In Je­saja 22:15 word Sebna as ‘n baie hoe amptenaar in beheer van die paleis genoem, en in Jesaja 36:3 heet hy staatsekretaris. Is hy dalk vanweë sy gedrag soos beskryf in hoofstuk 22 gedemoveer? In 1 Konings 18:3 word Obadja die paleisopsigter genoem. Was dit jets soos Josef in Egipte was?

As ons dink aan al die vroue, kinders, slawe, amptenare en priesters, moes die koning se huis­houding ‘n bedrywige plek gewees het wat baie organisasie vereis het. Salomo se uitgebreide staf sou ‘n hele personeel benodig het.

Skrywer:  Prof JP Louw

Bondgenootskappe

Voor die koms van die koningskap was een van die bekendste bondgenootskappe die van ^‘n groep stamme wat saamgestaan het om ‘n gemeenskap­like heiligdom te beskerm. In Josua 24 (veral verse 1 en 25-27) laat Josua by Sigem die stamme besluit om saam die Here te dien. Hy het ook voorskrifte daartoe opgestel en ‘n gedenksteen opgerig om die ooreenkoms te beseël.

Die verskillende rigters wat na Josua opgetree het om die yolk te lei, was deel van ‘n proses van saamgroepering om deur onderlinge ooreenkoms meer struktuur aan die maatskappy te gee. Tog was die regeringsvorm nie heg georganiseer nie en was werklike volkseenheid nie op ‘n hoë vlak nie. Met voortdurende druk van ander volke op Israel het die volk mettertyd gevoel dat om gedurig te wag op besondere leiers wat met die Gees van God vervul was en deur God gegee is in tye van nood, dit beter sou wees as hulle ‘n koning sou hê wat die hele yolk kon verenig en vir hulle kon sorg. Die opvatting onder die volk is aangeblaas deur Samuel se seuns wat hy, toe hy al baie oud geword het, aangestel het om Israel te regeer. In 1 Samuel 8:3 word egter gesê dat hulle verwarde leiers was wat geknoei het. Samuel het toe die Here gevra om maar vir die volk ‘n koning te gee en die Here het gesê: ^“gee toe aan hulle wil, hulle het My verwerp, hulle sal die gevolge moet dra” (1 Samuel 8:7-18). Saul is aangewys as eerste koning oor die volk. Tog het die Here sy groot genade getoon en die volk nogtans deur Saul uit die hand van die Filistyne gered (1 Samuel 9:16). Die Here het immers self vir Saul gekies en Samuel beveel om hom as koning te salf (1 Samuel 10:1). So het die Here ook vir Dawid uitgekies (2 Samuel 5:2) al het Saul gedink sy seun Jonatan moes hom opvolg (1 Samuel 20:30-31).

Dawid en Salomo

Die koningskap van Dawid en Salomo was uniek. Dawid was eers net koning oor Juda (2 Samuel 2:4) terwyl Isboset, seun van Saul, koning oor die res van Israel was (2 Samuel 2:9). Na Isboset vermoor is, het Dawid koning oor die hele Israel geword (2 Samuel 5:1-5). Tog moet ons nie dink dat die hele Israel ‘n hegte verenigde koninkryk was nie. Die twee ryke, Noord en Suid van ouds, het nog in die hart van die yolk geleef. Ons lees in 1 Konings 1:35 dat toe Dawid vir Salomo as koning laat salf het om hom op to volg, Salomo as koning oor beide Israel en Juda gesalf is. Al was dit een koninkryk het die dubbele naam tog die tweeslag daarvan bevestig. Na Salomo se dood het die verdeling dadelik opgevlam en het die ryk weer geskeur (1 Konings 12:16). Die hele ryk onder Dawid, en net so ook onder Salomo, het ‘n groot administrasie vereis. In 2 Samuel 20:23-26 lees ons van Dawid se amptenare wat hy aangestel het vir die administrasie, en in 1 Konings 4:1-19 is die lys van Salomo se amptenare nog veel langer. Die regering van Dawid en Salomo moes inderdaad meer geëis het, want om die twaalf stamme van die hele volk to behartig, wat tradisioneel elk hulle eie identiteit op die voorgrond gestel het, was geen eenvoudige taak nie. Dit het die Jode egter as volk laat gedy en hulle invloed en mag ver laat uitbrei (2 Samuel 8). Na Salomo se dood het die skeuring van die ryk meegebring dat die Jode baie invloed verloor het. Verder het daar ook ‘n verskillende tipe koningskap by elk ontwikkel. By Israel se tien stamme was dit nie erflik nie, maar ‘n saak van individuele keuse, in opdrag van die Here (1 Ko­nings 11:31, 19:16). In Juda-(waartoe die klein stam van Benjamin ook behoort het) was dit beperk tot die huis van Dawid soos die Here aan Dawid beloof het (2 Samuel 7:11).

Gedurende die tyd van die Rigters was Silo die plek waar die Ark van die Verbond gehou is.

Toe die koningskap eindelik verdwyn het en Israel en Juda na die ballingskappe blote provinsies van ander moondhede geword het, moes Joodse eenheid elders as op politieke terrein gesoek word. ‘n Religieuse eenheid het die volk deur sy hele geskiedenis byeengehou. Die Here was hulle ko­ning (Jesaja 41:21, 43:15) en die hoëpriester was sy verteenwoordiger. Daarom was Kajafas en Annas ten tye van Jesus se verhoor die finale Joodse gesag binne die Romeinse ryk.

Skrywer:  Prof JP Louw

Regeringsvorme verskil van tyd tot tyd en van land tot land. In dieselfde land is dit ook aan verandering onderhewig. Dit mag ^‘n wisseling wees van demo­krasie na ‘n diktatorskap of andersom. Net soos vandag was dit ook die geval in Bybeltye. In Abraham se tyd het die patriargale familie die regering gevorm, in Moses se tyd was dit die groepering van stamme wat later tot ‘n koningskap onder Saul gelei het, met priester-konings in die tyd tussen die Ou en Nuwe Testament. Terselfder^­tyd het Israel hom tussen ander groot magsgebiede bevind: _,Egipte, Assirië, Babilonië, Persië, Grieke­land, Rome. Om almal te behandel sal ons ver buite die doel van hierdie boek neem, maar kennis van veral twee wyses van regering is belangrik om die Bybel te verstaan-die tyd van die monargie, d. w. s. van die konings van Israel, en die tyd toe die Jode onder Romeinse heerskappy was.

Verdelinge in die maatskappy

In die tyd van die aartsvaders Abraham, Isak en Jakob was daar geen maatskaplike groepe nie. Almal was lid van ^‘n familie wat as ‘n nomadiese groep op sy eie gefunksioneer het. As van groepe in hierdie tyd gepraat moet word, sou dit bloot die familiegroepe kon wees, maar dan ook moet ont­hou word dat sodanige groepe nie saam ‘n groter eenheid gevorm het nie. Elk was ‘n groep op sy eie.

In ‘n familie het almal gedeel. Selfs slawe het ook gedeel. In Genesis 15:2-3 se Abraham dat sy slaaf Eliëser sy besittings sal erf as by kinderloos sterf. Selfs toe stamme begin vorm het, was dit moeilik om van politieke groepe te praat, want ‘n stam was maar net, ‘n uitgebreide familie wat in ‘n dorp gevestig het. In so ‘n samelewing het die oudstes regeer en besluite vir die hele groep geneem. Toe die koningskap later ontwikkel het, is die naam oudstes soms behou, maar het dit eerder die leiers aangedui as noodwendig ‘n letterlike groep van ou mense. Dikwels is hulle vorste of net amptenare genoem.

Ander maatskaplike groepe was die rykes en die armes. In die Ou Testament, veral in latere boeke, word dikwels gewaarsku teen verdrukking van die armes (Levitikus 19:13, Spreuke 22:22-23, Amos 2:6-7). Grond en besittings is van ander afgeneem weens skuld, of in oorlog. Mense is gewoonlik as slawe weggevoer as hulle dorpe oorwin is en so het daar mense met regte en ander sonder regte ont­staan (Esegiël 22:29). In Levitikus 4 word selfs verskillende voorskrifte gegee vir oortredings (vers 22) van gesagsdraers-en die gewone volk (vers 27). Hier het ons al die begin van ‘n klassevorming.

Dan was daar ook vreemdelinge-mense sonder grond wat gevlug het en verblyf by ander gekry het in ruil vir arbeid. In Levitikus 19:10 en 23:22 word gesê wat die armes en die vreemdelinge kon neem nadat geoes is. In Eksodus 22:21 word gewaarsku teen verdrukking van vreemdelinge. Levitikus 25:47-55 gee voorskrifte waaruit blyk dat vreem­delinge ook ryk kon word en slawe hulleself kon vrykoop.

Naas die vrye persone was daar verskeie soorte slawe. Persoonlike slawe was deel van ‘n familie. Dikwels is hulle gevange geneem tydens oorloë (Deuteronomium 21:10-11, Rigters 5:30, 2 Ko­nings 5:2, Joel 3:6). Soms is van jou eie mense, waar stamme teen mekaar geveg het, mense gebuit (2 Kronieke 28:8, 10-11). Slawehandel was in die vroegste tye reeds algemeen (Levitikus 25:44-45). Dan was daar ook staatslawe wat deur die vorste na afloop van ‘n oorlog weggevoer is vir werk (2.Samuel 12:31, 1 Konings 9:15-16, Esra 8:20). In Esegiël 44:7-8 word verwys na slawe wat vir tempeldiens gebruik is. Reeds Josua het hiermee begin om die Gibeoniete to red sodat hulle nie doodgemaak sou word nie (Josua 9:23, 26-27).

Skrywer:  Prof JP Louw