Sentrale burg

In sommige stede is ‘n sentrale burg of fort gebou wat as die woning van die leier of heerser gedien het, en ook as ‘n laaste vesting vir die inwoners as die poort of die muur die vyand nie kon keer nie. Soms is ‘n tempel ook in ‘n stad gebou wat dieselfde veiligheid kon bied. Die toring van Sigem (Migdol-Sigem in Rigters 9:46) was moontlik ook ‘n tipe vesting. Toe Jerusalem in 70 n. C. deur die Romeine verower is, het die Tempel as laaste toevlugsoord gedien. Soms is om die burg of tempel ook ‘n muur gebou wat ‘n tipe bo-stad en onder-stad gevorm het.

Die vesting van Jerusalem. Die laer deel van hierdie toring kom uit Herodes se tyd en was deel van sy paleis.

Watervoorsiening

Nie net in vredestyd nie, maar veral in oorlog was watervoorsiening ‘n baie kritieke item, veral in die droë dele van Palestina. Sommige stede het maklik toeganklike water gehad. Jerigo het ‘n fontein gehad, so ook Nasaret waar dit vandag nog vloei. Baie stede het egter groot probleme gehad om beveiligde water to voorsien. Soms is diep putte gegrawe. Dit is aanvanklik in Jerusalem gedoen. Ook Megiddo en Hasor het diep putte gehad. Hierdie putte is dan deur middel van ‘n ondergrondse tonnel met ‘n waterbron buite die stad verbind. Putte het die meeste van die algemene watervoorraad gelewer-veral vir huislike gebruik. Daar is vandag nog so ‘n put in die graftuin in Jerusalem wat in die tyd van Jesus in die noordelike deel van die stad was. Hierdie put voorsien nog steeds al die water vir die tuin selfs in droë tye. Die waterputte van Betlehem was bekend vir hulle koel water. Toe kalkpleister uitgevind is, kon baie putte hulle water nog langer gehou het.

Die ingang tot die watertoevoer by Hasor wat uit die tyd van koning Agab dateer

Dan was daar ook enkele damme. Die Gibeondam (2 Samuel 2:13) is in moderne tye opgegrawe. Eintlik was daar twee damme by Gibeon: een langwerpig, 18 by 12 meter; die ander rond met ‘n deursnee van 10 meter en 20 meter diep. In Samaria was daar ‘n dam (1 Konings 22:38) en ook in Jerusalem (2 Konings 18:17, Jesaja 22:11). Een van die bekendste en merkwaardigste waterwerke van destyds wat vandag nog bestaan is die driekwart kilometer lange tonnel wat Hiskia in die rots laat grawe het (2 Konings 20:20, 2 Kronieke 32:30, Nehemia 3:15) om van ‘n ondergrondse fontein (Gihonfontein) deur ‘n heuwelrif water tot binne in Jerusalem te bring. Die tonnel beet Siloam en die waterpoel waar dit diep onder die grond in die stad uitkom word die Siloamdam genoem (Johannes 9:7 Siloambad). In Jesaja 8:6 heet dit Siloag. Die woord hou verband met die betekenis “uitstuur” of “uitstort’. In 1880 is daar tydens opgrawings ‘n inskripsie in ou Hebreeuse skrif gevind waar die grawers wat van die twee eindpunte of gegrawe het mekaar ontmoet het-nog ‘n merkwaardige prestasie as ons in gedagte hou dat die tonnel kronkelend geloop het. By die Siloamdam is ook die fondamente gevind van ‘n toring waarna Lukas 13:4 verwys. Met so ‘n ondergrondse waterleiding kon die vyand Jerusalem nie van water ontneem nie.

Salomo se baddens by Betlehem gebruik as opgaardamme vir Jerusalem.

Die ontwikkeling van die stad Jerusalem

Jerusalem gee ons ‘n goeie idee van ‘n stad se ontwikkeling in Bybeltye. ‘n Kanaänitiese stam, die Jebusiete, het in die berge van Judea ‘n vesting gebou vir beskerming. Dit was ook op die noord-suid handelsroete geleë op die waterskeiding tussen die Jordaanvallei en riviere wat weswaarts na die Middellandse See vloei. Die eerste dele van hierdie vesting was op die heuwel Otel teen die suidelike rif van ‘n steil helling geleë by die Kedronvallei. Net ‘n sterk noordelike muur was nodig om dit to beveilig.

Die Ofelrif. Oorblyfsels van die Jebusiete stad en Dawid se Jerusalem is duidelik te sien.

Al was die vesting op ‘n handelsroete, was die gebrek aan voldoende nabygeleë water ‘n groot probleem wat aanvanklik die ontwikkeling teëgehou het. Die vesting is eers Jebus genoem (Rigters 19:10) waar Jebusiete en Israeliete saam gewoon het (Josua 15:63). Jerusalem het dus in Joodse oë ‘n twyfelagtige begin gehad soos Esegiël 16:3-5, en verder, aandui. Aanvanklik is die vesting ook Jarasalem genoem wat beteken het “gestig deur Salem”. Salem was ‘n Kanaänitiese god. Soms is die plek ook net Salem genoem (Psalm 76:3). In die tyd van Abraham is Salem deur ‘n koning (Hebreeus: “melek”) regeer wat beskou was as verteenwoordiger van die Allerhoogste God op aarde. In Genesis 14:18-20 word Melgisedek (“koning van geregtigheid”) as koning van Salem genoem. Toe die Israeliete omtrent 500 jaar later, na die Egiptiese uittog, Kanaän inval, het Adoni-Sedek oor Jerusalem regeer. Ook in sy naam blyk iets van die ou priester-koning behoue to wees (Josua 10:1).

Skrywer:  Prof JP Louw

Die markplek

Die markplek het gewoonlik vanaf die poort gestrek. Hier het ook die owerhede hulle sittings gehad (Handelinge 16:19). Die inwoners het hier hulle ware verkoop en koopmanne van ver was hier bedrywig. Die mark was elke dag van die week oop (Nehemia 10:31), want sonder yskaste moes elke dag inkopies gedoen word.

Wanneer ‘n karavaan handelaars aankom, was so ‘n markdag baie spesiaal-byna ‘n fees. Baie poorte se werklike ingang was te klein om waens of selfs kamele in te laat. Die goedere moes per hand ingedra word. Dit is moontlik dat Jesus in Lukas 11:46 die vragte wat gedra moes word, as beeld van die Fariseërs se baie voorskrifte gebruik het. Miskien het Paulus ook hierby aangesluit toe by in Galasiërs 6:2 gesê het dat ons mekaar se laste moet dra. Hoe dit ook al sy: in die antieke wêreld is baie vragte maar oral op die skouers gedra.

Die markplek was ‘n besige bedryf met baie mense wat daar doenig was. In Athene het Paulus elke dag op die stadsplein, die mark dus, met verbygangers gepraat (Handelinge 17:17). Die mark was ook ‘n plek waar kinders gespeel het (Matteus 11:16-17). Werkloses het daar gaan staan in die hoop om gehuur te word (Matteus 20:3).

Strate

In die Ou Testamentiese tye het die strate vanaf die mark uitgeloop. Dikwels was die strate maar baie smal sodat mens skaars twee langs mekaar kon loop. Die huise is baie na aan mekaar gebou en die strate was soms weinig meer as ‘n laning tussen die huise. Vandag nog is daar in Jerusalem baie van hierdie ou strate te sien. Uit die strate het dikwels nog kleiner lanings na agterdele van huise geloop. Dit was nogal moeilik om jou weg te vind as jy vreemd was. Die eerste strate was net van grond en is sommer ook gebruik om enigiets op weg te gooi. In Jesaja 5:25 word die gesneuweldes vergelyk met die vuilgoed op die strate. Dikwels lees ons in die Ou Testament van modder in die strate (Psalm 18:43, Jesaja 10:6, Miga 7:10, Sagaria 9:3, 10:5), want almal het enige water daar uitgegooi en as dit gereën het, was die modder nog erger. Omdat strate so modderig geword het, is later plaveisel aangebring wat ‘n groot verbetering was. Strate het soms name gehad (Jeremia 37:21, Handelinge 9:11), maar die was aanvanklik min.

 ‘n Smal straat in die ou deel van Jerusalem

Omdat die strate smal en donker was, veral snags, was hulle ook gevaarlik. In die antieke wêreld was honde meestal op die strate aangewese vir kos en het so bygedra tot die gevaar. Psalm 59:7 vergelyk die ongeregtiges met honde wat snags op straat ronddwaal. Honde was nie hoog geag nie en was simbool van onsedelike mense (Openbaring 22:15). Eers ten tye van die Nuwe Testament is honde ook as huisdiere gebruik.

Stede wat deur die Grieke en Romeine gebou was, het heelwat anders gelyk. Hulle was beplan en die strate het plaveisel gehad. Voor groot geboue was oop pleine en waar groot strate kruis, is dikwels ook oop pleine gemaak. Sesarea wat deur Herodes gebou is as hawestad om die Romeine na Judea to bring, het ‘n hoofstraat gehad met winkels aan beide kante en met baddens en teaters. Huise is in Sesarea in blokke van vier gebou en daar was groter administratiewe geboue. Die ouer Ou Testamentiese stede was egter meestal maar redelik primitiewe woonplekke. Daarteenoor het Antiogië, waar Paulus dikwels vertoef het, selfs straatligte gehad. Die verskil is basies een van tyd. Dit het lank geduur voordat samelewings ‘n geordende geheel met beplanning en toesig geword het. Die oudste stede het meer spontaan ontwikkel.

Skrywer: Prof JP Louw

Die poort

In die vroegste tye was die hek of poort van ‘n muur om ‘n stad die kwesbaarste plek. Daarom is al gou baie aandag bestee om dit te versterk. Die Kanaäniete het selfs offers aan hulle gode gebring wanneer hulle die poort gebou het.

Die deure of hekke van ‘n poort was van dik hout gemaak en soms met koperplaat bedek (Psalm 107:16). Ysterskarniere het die deure in die mure vasgehou (Psalm 107:16, 1 Samuel 23:7) en yster sluitbalke (Jesaja 45:2) het die slotte gevorm. Met verbeterde oorlogsmetodes kon hekke soos hierdie nie stand hou nie. Een oplossing was om voor die poort nog ‘n ringmuur te bou met ‘n buitepoort. Soms is die ringmuur as ‘n lang ommuurde pad gebou sodat van bo of op die invallers geskiet kon word, of warm vloeistowwe afgegooi kon word. Hierdie dubbele hekke het ook die geleentheid gebied om die vyand se getalle te beperk as hulle op die hoofhek afkom. Torings is by die hekke aangebring om ver te kon sien (2 Samuel 18:24-26). ‘n Nog later metode was om die twee hekke nie teenoor mekaar te plaas nie sodat die vyand ‘n draai moes maak om by die tweede te kom. Die draai was na links sodat die regterkant van die, soldate wat die skild in die linkerhand gedra 11(^.1 oop kon wees om raak to skiet. In uiterste gevalle, is selfs drie poorte met ‘n kronkelpad gebruik.

Die besige DamaskusPoort van die huidige Jerusalem

Die poort het so ‘n plek van toesprake en regspraak geword (Spreuke 1:21, 2 Kronieke 32:6, Jeremia17:19-20, Deuteronomium 21:18-21). Ongelukkig het leeglêeers ook die stadspoort misbruik (Psalm 69:13). In Ester 2:21 lees ons van Mordegai wat in ^‘n ander poort, die poort van die paleis gesit het-dalk het by op iemand gewag of wou by maar net die praatjies daar hoor, want ‘n poort was ook ‘n sosiale plek. So kon Mordegai hoor hoe die poortwagte teen die koning saamsweer. Dit is egter ook moontlik dat die uitdrukking “in die poort van die paleis sit” ‘n idioom geword het vir iemand wat ‘n belangrike posisie beklee het en dat Ester 2:21 verstaan moet word dat Mordegai vanweë sy posisie in die geleentheid was om van die sameswering te wete te kom.

Die stadspoort was altyd gedurende die nag gesluit. In die nuwe Jerusalem waarvan Openbaring 21:25 praat sal dit nie meer nodig wees nie, ook nie in die dag nie.

Die markplek

Die markplek het gewoonlik vanaf die poort gestrek. Hier het ook die owerhede hulle sittings gehad (Handelinge 16:19). Die inwoners het hier hulle ware verkoop en koopmanne van ver was hier bedrywig. Die mark was elke dag van die week oop (Nehemia 10:31), want sonder yskaste moes elke dag inkopies gedoen word.

Wanneer ‘n karavaan handelaars aankom, was so ‘n markdag baie spesiaal-byna ‘n fees. Baie poorte se werklike ingang was te klein om waens of selfs kamele in te laat. Die goedere moes per hand ingedra word. Dit is moontlik dat Jesus in Lukas 11:46 die vragte wat gedra moes word, as beeld van die Fariseërs se baie voorskrifte gebruik het. Miskien het Paulus ook hierby aangesluit toe by in Galasiërs 6:2 gesê het dat ons mekaar se laste moet dra. Hoe dit ook al sy: in die antieke wêreld is baie vragte maar oral op die skouers gedra.

‘n Mark in Bybelse tye. Let op die kamele met hulle handelsgoedere, die handelaars met hul stalletjies en die bedelaar op die voorgrond

Die markplek was ‘n besige bedryf met baie mense wat daar doenig was. In Athene het Paulus elke dag op die stadsplein, die mark dus, met verbygangers gepraat (Handelinge 17:17). Die mark was ook ‘n plek waar kinders gespeel het (Matteus 11:16-17). Werkloses het daar gaan staan in die hoop om gehuur te word (Matteus 20:3).

Strate

In die Ou Testamentiese tye het die strate vanaf die mark uitgeloop. Dikwels was die strate maar baie smal sodat mens skaars twee langs mekaar kon loop. Die huise is baie na aan mekaar gebou en die strate was soms weinig meer as ‘n laning tussen die huise. Vandag nog is daar in Jerusalem baie van hierdie ou strate te sien. Uit die strate het dikwels nog kleiner lanings na agterdele van huise geloop. Dit was nogal moeilik om jou weg te vind as jy vreemd was. Die eerste strate was net van grond en is sommer ook gebruik om enigiets op weg te gooi. In Jesaja 5:25 word die gesneuweldes vergelyk met die vuilgoed op die strate. Dikwels lees ons in die Ou Testament van modder in die strate (Psalm 18:43, Jesaja 10:6, Miga 7:10, Sagaria 9:3, 10:5), want almal het enige water daar uitgegooi en as dit gereën het, was die modder nog erger. Omdat strate so modderig geword het, is later plaveisel aangebring wat ‘n groot verbetering was. Strate het soms name gehad (Jeremia 37:21, Handelinge 9:11), maar die was aanvanklik min.

‘n Smal straat in die ou deel van Jerusalem

Omdat die strate smal en donker was, veral snags, was hulle ook gevaarlik. In die antieke wêreld was honde meestal op die strate aangewese vir kos en het so bygedra tot die gevaar. Psalm 59:7 vergelyk die ongeregtiges met honde wat snags op straat ronddwaal. Honde was nie hoog geag nie en was simbool van onsedelike mense (Openbaring 22:15). Eers ten tye van die Nuwe Testament is honde ook as huisdiere gebruik.

Stede wat deur die Grieke en Romeine gebou was, het heelwat anders gelyk. Hulle was beplan en die strate het plaveisel gehad. Voor groot geboue was oop pleine en waar groot strate kruis, is dikwels ook oop pleine gemaak. Sesarea wat deur Herodes gebou is as hawestad om die Romeine na Judea to bring, het ‘n hoofstraat gehad met winkels aan beide kante en met baddens en teaters. Huise is in Sesarea in blokke van vier gebou en daar was groter administratiewe geboue. Die ouer Ou Testamentiese stede was egter meestal maar redelik primitiewe woonplekke. Daarteenoor het Antiogië, waar Paulus dikwels vertoef het, selfs straatligte gehad. Die verskil is basies een van tyd. Dit het lank geduur voordat samelewings ‘n geordende geheel met beplanning en toesig geword het. Die oudste stede het meer spontaan ontwikkel.

Skrywer:  Prof PJ Louw