Metaalwerkers

Ook die metaalsmid het ‘n baie ou beroep beoefen. Die naam “Kain” hou verband met ‘n Hebreeuse woord wat “smid” beteken. Verder word daar gesê dat een van Kain se afstammelinge, met die naam van Tubal-Kain, ‘n smid was wat allerhande koper- en ysterwerktuie gemaak het (Genesis 4:17,22). Kain was die vader van die Midianitiese stam, die Keniete, wat nou betrokke was in vele aspekte van Israel se geskiedenis (sien byvoorbeeld Genesis 15:19; 1 Samuel 15:6). Dit lyk of hulle saam met die Egiptenare die koper van die Sinai ontgin het. Voorwerpe wat deur Kenitiese metaalwerkers gemaak is, het bale argeologiese inligting vir ons gegee rakende die antieke metaalwerke.

Goud was een van die eerste metale wat gemyn en aangewend is. Die rede hiervoor is dat dit in ‘n relatiewe suiwer toestand gevind word. Verder kan dit ook by lae temperature smelt en dit is dan in gietvorms gegooi. Dit is (net soos silver) gelouter deur dit in ‘n smeltkroes van klei te verhit en die boonste deel van die vloeistof is daarna afgeskep om so van al die onsuiwer­hede ontslae te raak (Sagaria 13:9). Dit is tot dun plate geslaan en is in drade opgesny; daarna is dit ingeborduur in wolstowwe en in goed geweefde linne (Eksodus 39:3). Israelitiese kuns en handwerk was op sy beste in die klein artikels soos juwele wat hulle gemaak het. Ook die goudsmede het dus ‘n belangrike funksie gehad om te vervul (vgl Nehemia 3:8).

Koper is uit die erts ontgin deur dit warm te maak. Dit kon ook uitgeklop en gevorm word deur dit te slaan wanneer dit koud was. Koper is gemyn in skagte wat tot vyftig meter diep was. Die beskrywing van mynwese soos dit in Job 28:2-11 opgeteken is, toon ongetwyfeld dat die outeur nie onbekend was met hierdie bedryf nie. Die erts is in klein stukkies gebreek in die meule en in ‘n eenvoudige oond gesmelt. Die oond het basies uit ‘n holte in die grond bestaan waar die vloei-koper uiteindelik versamel sou word. Dit is met drie lae mure van klip en klei omring. Die een muur het ook plek gehad vir die blaasbalk en vir die wind. Talle oorblyfsels van sulke meulens, oonde en slakhope is langs die Golf van Akaba gevind.

Silwer Juweliersware wat by die Bybelse Silo gevind is

Teen die jaar 2000 v.C. reeds het metaalwerkers uitgevind dat indien daar tot ongeveer 4% tin by die koper bygevoeg word, hulle ‘n harder metaal verkry het met ‘n laer smeltpunt wat ook in persvorms gegooi kon word. Dit is hoe brons gemaak is. In Hebreeus word dieselfde woord vir beide brons en koper gebruik. Omdat brons mooi en ook goedkoper as goud was, is dit soms in die plek van goud gebruik (vgl 1 Konings 14:26-27). Die koperindustrie het later in die suide doodgeloop vanweë ‘n gebrek aan brandhout. Hierdie bedryf het ook nie weer in die land herleef tot voor die Romeinse tye nie.

Aanvanklik is yster as ‘n onsuiwerheid uit koper uitgehaal. Dit was eers nadat sekere tegnologiese vooruitgang gemaak is dat yster uit erts gewin kon word. Dit het meer hitte benodig vir beide die winning en vir die vorming daarvan (vgl Jesaja 44:12; Jeremia 6:28-29). Die Hetiete was die eerste om yster so ontwikkel en hulle het die yster en die vaardighede wat daarmee gepaard gegaan het na die Kanaäniete en die Filistyne uitgevoer. Aangesien yster baie sterk is, en aangesien die Kanaäniete ysterstrydwaens gehad het, kon Juda nie die inwo­ners van die Vlakte uitdryf nie. Op ‘n later stadium het die Filistyne, wat ‘n groot getalsterkte gehad het, die Jode gedomineer omdat slegs die Filistyne die nodige vaardigheid met yster gehad het (1 Samuel 13:19-22). In 1500 v.C. was yster so nuut dat dit gebruik is vir die maak van juweliers­ware, maar teen 1000 v.C. is dit vir die vervaardi­ging van wapens gebruik. Dawid het egter massas yster en brons gereed gehad vir die bou van die tempel (1 Kronieke 22:3).

‘n Israellitiese kruik en olielampie, albei van metaal

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Die bak van die klei

Nadat die voorwerpe droog geword het en, indien dit so verkies is, versier is, is hulle gebak in een van verskeie soorte oonde. Etlike soorte oonde is reeds in argeologiese opgrawings gevind. Een soort klei-oond was byvoorbeeld koepelvormig en dit is geplaas op die boom van ‘n vlak put wat omtrent 122 cm diep was en 305 cm in deursnee. Die potte is onder die koepel geplaas op die bodem van die put en is daarna met bossies en takke bedek wat dan aan die brand gesteek is. Daar was ook ander soorte oonde waar die^–potte op rakke geplaas is en die vuur aan die onderkant daarvan gemaak is. Die outeur van die geskrif Jesus Sirag beskryf ook hierdie deel van die pottebakkerswerk: ^“Hy konsentreer daarop om die glasuurwerk te voltooi, en bly wakker om die oond skoon te maak.” (38:30). Pottebakkerswerk wat op hierdie wyse gemaak is, was geneig om baie bros te wees. Indien ‘n mens ‘n kruik te hard neersit wanneer jy byvoorbeeld by die put water skep, kon dit breek (vgl Prediker 12:6). Die “stukkend breek” van ‘n erdepot is dikwels figuurlik gebruik om die finaliteit van ‘n komende oordeel te illustreer (Psalm 2:9; Jeremia 19:10-11; Openbaring 2:27).

Stukke potskerwe was nie sonder meer nutteloos nie. Hulle is gebruik as skrapers en selfs ook as skryfmateriaal. Potskerwe waarop allerhande bood­skappe geskryf is, het as ostraka bekend gestaan. Die groter potskerwe kon selfs gebruik word as houers waarin items gebêre of gedra kon word. Jesaja het gesê dat die oordeel so swaar sou wees dat geen groot potskerwe gevind sal word waarmee kole uit ‘n vuurmaakplek gekrap kan word of water uit ‘n opgaarbak geskep kan word nie (Jesaja 30:14).

Soos .wat die pottebakkerskuns ontwikkel het, is verskillende metodes in werking gestel om groot hoeveelhede gelyktydig te vervaardig. Vakleerlinge het byvoorbeeld rowwe potte gemaak wat daarna deur vakmanne fyn afgewerk is. Ook is ‘n groot hoop klei op die wiel geplaas en items is dan van die bopunt van die hoop of gemaak. Sommiges het gespesialiseer in die voorbereiding .van die klei, of die brei daarvan, of in die ontwerp van die potte, of in die droogmaak en in die bak daarvan.

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Skrynwerkers of timmermans

Die feit dat Jesus ‘n skrynwerker (of ‘n timmerman) was (Markus 6:3), het veroorsaak dat baie mense die skrynwerkerbedryf van die Nuwe Testament geïdealiseer het. Die feite van die saak is dat hierdie bedryf ‘n harde werk was wat ‘n groot mate van sowel fisiese krag as deursettingsvermoë en vaardig­heid vereis het. Die skrynwerkersberoep was tweeledig van aard: in die eerste plek was hulle betrokke met bouwerk en in die tweede plek moes hulle artikels vervaardig wat meubels ingesluit het.

Voordat die Romeine die gewelfde dak ontwerp het, is dakke gemaak deur houtbalke van een muur tot die ander te lê. Die gapings tussenin is met matwerk en takkies gevul en met modder bedek. Die skrynwerkers moes die borne afkap en die balke vierkantig maak sodat hulle as balke gebruik kon word. Dit is gedoen met behulp van ‘n dissel (‘n bylagtige stuk gereedskap wat hoofsaaklik gebruik is om die hout te kap tot die vorm waarin jy dit wou hê). ‘n Primitiewe saag is ook hiervoor gebruik. Dit was altyd harde werk.

Die bylblad is van brons (later van yster) gemaak en is aan ‘n steel vasgewerk. Omdat so ‘n byl maar redelik stomp was en omdat die bylblad relatief gesproke nie baie stewig vasgebind kon word nie, het die bylblad maklik van die steel afgekom. Juis dit word in Deuteronomium 19:5 as voorbeeld gebruik om die konsep van asielstede te verduidelik: Sou iemand saam met sy naaste hout kap en die bylblad glip en hy dood per abuis sy naaste, kon die persoon wie se byl dit was na die asielstad vlug om te bly lewe. As die bylblad egter uitval en dit kon nie weer gevind word nie, was dit groot skade (vgl 2 Konings 6:5).

Die saag was een van die bekende gereedskapstukke van die Israeli­tiese skrynwerker (Jesaja 10:15). Gewoonlik het twee mense gelyktydig met ‘n saag gewerk deurdat een aan elke kant gestaan het om ‘n boomstomp, byvoorbeeld, deur te saag. Die tande van die saaglem is so gerangskik dat hulle net kon saag met die “trekslag”. Nie net hout nie, maar ook metaal en klip kon gesaag word. In Salomo se tempel byvoorbeeld is die duursame klippe gesaag (1 Ko­nings 7:9).

Skrynwerker se gereedskap

Omdat die Jode ‘n semi-nomadiese yolk was, was die skrynwerkersbedryf nie een van hul ont­wikkelde vaardighede nie. Die gehalte van skryn­werk in Kanaän het derhalwe drasties verlaag nadat die Israeliete die land ingeneem het. Later het hulle hulp van die Fenisiërs gekry (1 Kronieke 14:1) wat baie kundige skrynwerkers was en selfs skepe vir hulle handelsvloot gebou het. Deur hulle vaardig­hede tot beskikking te stel vir die bou van Salomo se tempel en vir ander openbare geboue, het hulle baie van hul vaardighede aan die Jode geleer, en dit het paneelwerk en houtsneewerk ingesluit. In Jesaja 44:13 word etlike van die werke wat deur ‘n skrynwerker gedoen is, beskryf. Timmermans moes onder andere ‘n lyn span, vorme met ‘n skrynwerker potlood aftrek, met ‘n passer teken. en die hout met sy skawe bewerk (Jesaja 44:13).

Die timmerman het ook etlike kleiner take onderneem wat by tuis kon doen. Banke is nie voor die Romeinse tye gebruik nie, maar die skrynwerkers het wel deure, deurrame, vensterhortjies, slotte, stoele, lae tafels en kiste gemaak. Verder was dit ook hulle taak om landbou-implemente te maak soos jukke, ploeë en grawe. Die feit dat die gereedskap eintlik baie ru was, het beteken dat ‘n mens baie bedrewe en vaardig moes wees om voorwerpe goed te kon afrond. Die hamer (Rigters 5:26) was gewoonlik van klip gemaak. Die spykers wat gebruik is om stukke hout mee vas te maak (Jeremia 10:4) is eers van brons gemaak en later van yster. Gate is met ‘n els geboor (vgl die gebruik van die els in Eksodus 21:6 en Deuteronomium 15:17).

Skrywer:  Prof Hennie Stander

Die versiering van potte

Nadat die bakke en kruike op die wiel gemaak is, is dit eenkant gesit om te verhard. Wanneer dit droog geword het, kon enige verlangde versiering daarop aangebring word. Daar was verskillende metodes waarvolgens dit versier kon word. Sommige potte is versier deur die oppervlakte daarvan met ‘n harde voorwerp te krap. Soms is dit ook gedoen deur voorwerpe soos gevlegte tou in die klei van die artikel te druk voordat dit nog die werkbank van die pottebakker verlaat het. Ander potte is weer versier deur gekleurde klei aan die buitekant van die pot aan te sit, hetsy in stroke of volgens een of ander patroon. Gewoonlik is swart of rooi klei hiervoor gebruik. Nog ‘n metode was om die potte te poleer. Die pot is bloot op die werktafel terug­geplaas en terwyl dit in die rondte gedraai is, is ‘n stukkie been, metaal of erdewerk teen die opper­vlakte daarvan gehou om dit blink te maak. Dit het baie meer prominent vertoon nadat die pot gebak is. (In ander lande is glasure ontwikkel wat van vloeibare glas gemaak is. Hiervoor is soda, lood, tin, koper en silwer benodig, maar dit is nie deur die Jode ontwikkel nie.)

Enige van bogenoemde metodes van versiering kon ook gekombineer word. Wat die vorm en die versiering van die potte betref, was daar baie variasies moontlik. Om die waarheid te sê, dit is onder andere juis die vorm en die versiering van potte wat ons vandag in staat stel om te kan bepaal wanneer dit gemaak is. Hierdie metode word ook deur argeoloë gebruik om te bepaal wanneer ‘n sekere gebou vernietig is, deur byvoorbeeld te kyk watter soort styl van pottebakkery wel in die ruïnes gevind kan word en watter nie.

Versierde Potte uit Hasor

Die Kanaänitiese pottebakkerswerk wat die Joodse besetting voorafgegaan het, was meer ge­rond en het geverfde dekorasies op gehad. Na die vestiging van die Israeliete was die vorme egter baie meer hoekig en polering het gekom in die plek van die geverfde ontwerpe. Na die vernietiging van die tempel in Jerusalem deur Nebukadnesar, het die pottebakkerswerk baie swak geword, met weinig afwisseling van vorm en geen versiering nie. Moontlik kan die verklaring hiervoor in Jeremia 52:15-16 gevind word: “Party van die armste mense, en verder die mense wat in die stad oor was, … en die ambagsmanne wat oor was, is gevange

weggevoer deur Nebusaradan, die hoof van die lyfwag. Party van die armste mense van die land het by laat agterbly om die wingerde en die lande te bewerk”. Sedert Aleksander die Grote hierdie gebied verower het, het die erdewerk meer die Griekse patroon nagevolg: kruike het lang nekke gehad en houers is omrand sodat deksels en proppe daarop kon-pas.

Olielampie uit Judea

Benewens die wiel of skyf, het die pottebakkers ook van hout persvorms gebruik gemaak waarin hulle die klei vasgedruk het (vg1 Job 38:14). Die twee helftes van olielampe is in sulke vorms gemaak voordat hulle aan mekaar vasgeheg is. Verder was dit ook moontlik om die klei met jou kaal hande te vorm. Speelgoed, beeldjies en versiersels is op hierdie wyse gemaak, soos ook die groot klei-oonde wat vir huishoudelike gebruik gemaak is. Potte­bakkers het ook stukkende erdewerk heel gemaak. Hulle het draad en klinknaels gebruik om die twee dele bymekaar te hou en die las is dan met nat klei geseël.