Die Tempel herbou

Die tydperk voor die Babiloniese ballingskap toon duidelik hierdie wissel­vallige aard van die godsdienstige lewe wat eers weer na die terugkeer uit die ballingskap deur Esra en Nehemia herstel is toe die Jode deur koning Kores van Persië toestemming gegee is om die tempel te herbou onder toesig van sy stadbouer Serrubbabel, want die tempel is (2 Kronieke 36:19) verbrand toe die Babiloniërs Jerusalem verwoes het. Esra 3:12-13 beskryf die uitbundige vreugde onder die priesters en Leviete toe die fondamente gelê is. Die hele boek Haggai is ‘n oproep en aansporing om die tempeldiens te herstel.

Volgens Esra 5:11 het die herboude tempel die een wat Salomo vantevore opgerig het weer in ere herstel. Hierdie tempel het ook tempelvertrekke gehad (Esra 8:29, Nehemia 13:5). Hierdie herboude tempel het vir 500 jaar bly staan totdat Herodes die Grote (nie soseer om godsdienstige redes nie, maar eerder om politieke voordeel by die Jode) die tempel heelwat groter en luukser omgebou het. Voordat ons op die tempel van Herodes let, moot ons eers ‘n ander plek van aanbidding geskryf, naamlik die sinagoge.

Die sinagoge

In die tyd van die tabernakel en die tempel van Salomo was die godsdiens van Israel in hierdie struktuur gelokaliseer. Dit was die plek van aanbidding – en natuurlik ook die talle hoogtes en klippilare en pale en ander altare wat oral opgerig was en, soos reeds beskryf, getoon het hoe die godsdiens van Israel nog nie voluit in sy eie reg gestaan het nie, maar steeds vermeng was met die omliggende heidense godsdienste. Na die verwoesting van die tempel van Salomo en die wegvoer van Israel in-ballingskap na Babel, was die droewige politieke en sosiale omstandighede die Joodse godsdiens tot voordeel gewees. In die geskiedenis van Israel het tye van voorspoed dikwels afval gebring so ook selfs in Salomo se tyd. Dan, wanneer swaar tye kom, het die volk tot die Here teruggekeer. In die ballingskap het die volk die Here gesoek en op die Sabbat byeengekom om oor die Wet en oor hulle tradisies ingelig te word. Die kennis is voortgedra en na die terugkeer is hierdie praktyk naas die herboude tempel voortgesit en het die samekomste in daarvoor geboude plekke plaasgevind. Hierdie samekomste wat sinagoges (afgelei van die Griekse woord vir samekoms) genoem is, het ook die naam oorgedra na die geboue. Sinagoges was dus naas die tempel, wat die sentrum van die offers en reinigingsrites was, die plekke waar die Joodse godsdiens geleer is en waar die aanbidding ontwikkel het tot ‘n vorm wat met kerke vergelyk kan word. Tot vandag toe nog word die Joodse kerk ‘n sinagoge genoem. In die antieke tyd het die sinagoge ook as ‘n plek van regspleging gedien, want die Wet van Moses was die regsnorm. Kerk en hof het dus saamgeval. In Matteus 10:17 , word regspleging en sinagoge verbind. Die term “geregshowe” in Matteus 10:17 is ‘n vertaling vir sanhedrin, die Joodse raad wat uit die owerpriesters, skrifgeleerdes en oudstes bestaan het.

Wanneer tien manlike persone in ‘n area byeengekom het om die Wet aan te hoor en te aanbid is dit as ‘n sinagoge gereken. Vrouens het nie aan die aktiwiteite in die sinagoge deelgeneem nie, maar is later in ‘n afgeskorte deel van die gebou toegelaat as waarnemers. Dit was die sinagoge wat die Joodse godsdiens sy beslag gegee het en die afgodediens finaal geheel en al uitgeroei het. In die tyd van die Nuwe Testament was daar baie sinagoges oral in die land. Jesus, die apostels en veral Paulus het dikwels in sinagoges opgetree. Alle sinagoges het min of meer dieselfde gelyk met die deur waar die mans ingegaan het en ‘n nis waar die boekrolle gehou is. In die middel van die gebou was ‘n verhogie met ‘n kateder waar die boekrolle deur ‘n sinagoge amptenaar oopgerol kon word vir voorlesing en uitleg. Die sitplekke in die sinagoges het ook ‘n sekere status gehad. In Matteus 23:6 word gesê dat die Fariseërs en skrifgeleerdes die voorste sitplekke, dus naaste aan die kateder, ingeneem het.

Die gewone samekoms in die sinagoge het be­staan uit die sing van Psalms, die lees van die Skrifrolle en ‘n uitleg of preek om dit te verduide­lik. Lukas 4:16-30 gee ‘n beskrywing van ‘n geleentheid toe Jesus in die sinagoge opgetree het. Die byeenkoms het na die Skrifuitleg ook vrae en diskussie behels. Die redenasie met Stefanus wat in Handelinge 6:9 genoem word, het waarskynlik by ‘n geleentheid in die sinagoge plaasgevind. Hierdie sinagoge met die naam “Sinagoge van die Vryge­late Slawe” dui ook op ‘n interessante groepering van belangegroepe.

Die organisasie van ‘n sinagoge het raadslede benodig waarvan Jaïrus (Lukas 8:41) ‘n lid was. In Handelinge 13:14 nooi raadslede vir Paulus en Barnabas om ‘n paar woorde te sê. Die “diens” in die sinagoge was dus eerder ‘n tipe gesprek as ’n formele liturgiese handeling. Die latere Christelike kerk het sy oorsprong in die sinagoge wat deur die eerste Christene, wat Jode was, op dieselfde voetspoor voortgesit is en later meer en meer gestruktureer het totdat die preek die sentrale plek ingeneem het.

Skrywer:  Prof JP Louw

Salomo se Tempel

Die tempel wat Salomo in Jerusalem gebou het, was grootliks ‘n herhaling van die opset wat in die tabernakel bestaan het. Dit was ‘n gebou in twee hoofdele waarin die ark van die verbond geplaas was in die Allerheiligste deel, en die ander voor­werpe, die kandelaar, reukaltaar en toonbrode in die heilige deel. Die verskil was nie in opset nie, maar in vorm en bouwerk. Die tempel was van steen en hout gebou en met kosbare metaal versier. Die tempeldeel self is op ‘n platvorm enkele trappe hoog gebou. Die voorkant het ‘n groot ingang gehad met twee reuse pilare van brons waaraan die name Jakin en Boas gegee is (1 Konings 7:21). Miskien was die name ’n aanduiding van die stand­vastigheid van die tempel, want aan die name word soms die verklaring “vas” en “sterkte” toegeskryf. Of die name op die pilare aangebring is, bly onbekend, maar 1 Konings 7:21 kan dalk op so iets dui. As hierdie verklaring korrek is sou die pilare moontlik God se sekerheid gesimboliseer het.

Langs die ingang is aan beide kante ‘n reeks kamers gebou in die eerste deel van die Heilige Plek wat moontlik stoorplek vir tempelgereedskap, blyplek vir priesters of iets soos kantore in moderns sin, gebied het. Die tempel het hierdeur heelwat groter as die tabernakel geword. Trouens, dit was goed tweemaal groter.

Voor die ingang was daar ook ‘n waskom en offeraltaar. Die waskom was baie groot en het twaalf bronsbulle as voetstuk gehad. Dit kon meer as 40 000 liter water gehou het. Vir ‘n beskrywing van hierdie reuse waskom, sien 1 Konings 7:23-26. Daarby was daar ook tien waentjies met tien kleiner waskomme vir besprinkeling (1 Konings 7:27-40).

Ander heiligdomme

In Deuteronomium 12 word voorskrifte gegee om alle plekke te vernietig waar die volke wat voor Israel verdryf is, hulle gode gedien het. Hulle moes die Here op net een plek aanbid het. In 1 Konings 8:29 verwys Salomo in sy gebed tydens die wyding van die tempel na hierdie opdrag. Maar die yolk het nie by hierdie voorskrif gehou nie. In 1 Konings 12:25-30 lees ons dat na die skeuring van die ryk Jerobeam twee kalwerbeelde gemaak het. Hy het die een in die suide in Bet-El opgestel en die ander in die noorde in Dan. Verder het hy heiligdomme op die hoogtes gebou en priesters aangestel wat nie Leviete was nie. So kort na Salomo is hierdie afvalligheid verbasend. Dit bewys egter hoe die godsdiens by die Jode soms, ook maar soos vandag nog, nie baie diepgaande by almal was nie. Die Jode het hulle telkens laat verlei om Kanaänitiese gebruike na te volg. Selfs toe die Here vir Gideon geroep het, moes by eers sy pa se Baäl-altaar en gewyde, paal afgebreek het (Rigters 6:25-32). Hierby kan ook Rigters 17:3 gelees word waar Miga se moeder hom ‘n afgodsbeeld laat maak het. Na Dawid en Salomo het dieselfde afval maar net weer na vore gekom. In 2 Kronieke 31:1 word vertel hoe op Hiskia se aandrang die Israeliete die klippilare afgebreek en gewyde pale afgekap het en die hoogtes en altare verwoes het. Maar dan verneem ons weer in 2 Kronieke 33:1-9 dat Hiskia se seun Manasse die hoogtes wat sy pa verwoes het weer opgebou het, altare vir die Baäl opgerig het, gewyde pale gemaak het en hemelliggame (sterre) aanbid het. Manasse het selfs afgodsaltare in die tempel gebou en sy eie seuns geoffer. Asof nie genoeg nie, voeg 2 Kronieke 33:6 by dat by horn besig gehou het met goëlery, waarsêery, toordery en die raadpleging van geeste. Ook het hy ‘n afgodsbeeld in die tempel opgerig. So ‘n radikale afval van die godsdiens wat by by sy vader Hiskia geleer het, toon aan hoe maklik daar in daardie tyd tussen verskillende praktyke gewissel is. Die mense het geleef in ‘n wêreld waar daar baie gode en beelde en godsdiensgebruike was, in ‘n deel van die aarde waar baie volke byeen gewoon het. Alle gelowe was vir sommige dus moontlik uitruilbaar, en so het hulle gewissel van een gebruik na ‘n ander. Van dieselfde Manasse lees ons verder in 2 Kronieke 33:10-13 dat by deur die Here gestraf is en deur die Assiriërs in ballingskap weggevoer is om gou weer na sy berou terug te keer en toe (vers 15) dadelik die vreemde gode uit die tempel verwyder het en buite die stad weggegooi het, die altare verwyder het en die Here se altaar herstel het. En dan as sy seun Amon horn opvolg na sy dood is al die afgodspraktyke weer terug (2 Kronieke 33:21-25). Nadat by vermoor is, bestry sy seun Josia die afgodery deur dit weer uit te roei (2 Kronieke 34:3-7). Hierdie heen en weer beweeg in oud Israel se godsdienspraktyke toon duidelik dat daar nie werklik diepgang in die godsdienstige lewe was nie, maar dat die apotropiese aard van die antieke godsdienstige lewe waarna reeds verwys is, die basis van die religieuse praktyk was.

Skrywer:  Prof JP Louw

Naas die verskillende heilige plekke het die taber­nakel ontwikkel as die besondere plek van God se openbaring aan die volk. Gedurende die uittog uit Egipte was hierdie tabernakel eintlik ‘n tent-tempel wat saam met die volk getrek het en oral opgeslaan is vir godsdiensverrigtinge. Die Tabernakel word dan ook “die tent van ontmoeting”, of in die Ou Vertaling “die tent van samekoms”, (Eksodus 27:21) genoem, of ook “die tent van getuienis” (Eksodus 38:21, Handelinge 7:44), of ook “ver­bondstent” (Hebreers 8:5).

Die sentrale heiligdom van die tabernakel was ‘n konstruksie van planke en pale wat met balke verbind was en met swaar silwervoetstukke regop gehou is om sodoende ‘n groot vierkantige kon­struksie te vorm wat ongeveer 15 meter lank en 7 meter breed was. Aan die een smal kant, wat oos moet wys, was die ingang wat met gordyne afge­sluit was. Die dak is gemaak van gordyne met borduurwerk en oorgetrek met sak en vel. In Eksodus 26:1- 27:21 word ‘n volledige beskrywing met allerhande detail gegee oor die bou en toerus van die tabernakel. Binne in hierdie konstruksie is die langwerpige vorm verdeel deur ‘n vierkant van gelyke lengte af te merk en met ‘n gordyn af te sluit om so die Heilige der Heilige plek, ook genoem die Allerheiligste plek, van die Tabernakel te wees waar die ark van die verbond (Eksodus 25:10-22) gestaan het. Die oorgeblewe gedeelte vorm dan die Heilige plek waar die reukaltaar (Eksodus 30:1-10), die goue lamp of kandelaar (Eksodus 25:31-40) en die tafel met die toonbrode was (Eksodus 25:23-30).

Buite voor die behangde konstruksie was die waskom van brons gemaak waar die hande en voete van die priester gewas is (Eksodus 30:17-21) asook ‘n altaar vir die offerandes (Eksodus 27:1-8). Die hele groep is as’t ware omheim met ‘n muur van gespande doek om so die hele kompleks of to sluit. Hierdie deel was 50 meter lank en 25 meter breed.

Die hele area was as gewyde plek eerbiedig met besondere eer aan die tabernakel self.

Toe die Israeliete hul in Kanaän gevestig het, is die tabernakel in Silo opgeslaan (Josua 18:1). Daar het dit ‘n min of meer permanente staanplek gekry en is dit ook mettertyd die huis van die Here (1 Samuel 1:7) of selfs die tempel (1 Samuel 1:9) genoem. Uit 1 Samuel 3:2-3, 15 blyk dat Samuel en Eli albei hulle slaapplekke in die tabernakel gehad het. Miskien was die hele kompleks teen die tyd al meer uitgebrei.

Toe die Israeliete en die Filistyne op ‘n keer in oorlog was, is die ark van die Here, die verbondsark, uit die tabernakel in Silo na die gevegsterrein geneem. Die Filistyne het die Israeliete verslaan en die ark weggeneem, maar dit later teruggestuur (1 Samuel 4:6). Dit is toe in Kirjat Jearim gehou (1 Samuel 7:2 wat in 2 Samuel 6:2 Baäla genoem word, ‘n ander naam vir Kirjat-Baäl of Kirjat- Jearim) totdat Dawid dit na Jerusalem gebring het en in ‘n tent geplaas het wat by daarvoor opgeslaan het. (2 Samuel 6:17). Toe Salomo die permanente tempel gebou het, is die ark weer in die Allerheiligste deel van die tempel geplaas (1 Konings 8:1-9). Die ark is, nadat dit deur die Filistyne afgeneem is, nie weer in die tabernakel to Silo geplaas nie omdat Silo kort daarna verwoes is. Miskien is die tabernakel ook saam verwoes. Later in Nob (1 Samuel 21:1-9) vind ons weer ‘n tempel of tabernakel. Die tent waarin Dawid die ark in Jerusalem geplaas het, kan ook tot ‘n tabernakel ontwikkel het as ons 1 Konings 8:4 so wil verstaan.

Skrywer:  Prof JP Louw

Die Joodse godsdiens

Naas die ander godsdienste het die Joodse godsdiens met sy eie heilige Wet ontwikkel, sy eie heilige plekke – veral tabernakel en die tempel in Jerusalem – heilige voorwerpe soos die verbondsark en offerapparate, en sy eie heilige rites. Die Wet, deur die Jode Torah genoem, is reeds in die hoofstuk oor Opvoeding bespreek. Vir die Jode was dit die kern van hulle geloof wat hulle handelinge teenoor God en mense bepaal het. Oor die wette het die Jode hulle eie interpretasies ontwikkel en die het vir hulle so belangrik geword dat hulle met Jesus gebots het oor sy verstaan van die Sabbat en goeie werke. In Matteus 19:8 sê Jesus dat hulle egskeidingswette gegee is vanweë die hardheid van hulle harte en nie omdat die wet uiteraard reg is nie. In die Bergpredikasie sê Jesus ook meermale “daar is gesê” wat verwys na Joodse interpretasies, en voeg dan by “maar Ek se vir julle”. Omdat die Wet vir die Joodse godsdiens sentraal was, het die Joodse leiers Jesus met groot agterdog en afkeer beskou.

Heilige plekke

In die vroeë tyd van die geskiedenis van Israel, die tyd van die aartsvaders, is plekke waar mense met God ontmoet het as ‘n heilige plek gemerk deur ‘n altaar daar te bou. So het Abraham, toe hy Haran verlaat het om na Kanaän te trek, by Sigem ‘n altaar gebou omdat die Here daar aan hom verskyn het (Genesis 12:7). Ook in Bet-El het by ‘n altaar gebou (Genesis 12:8) waar by met die Here gepraat het. Ook in Genesis 13:18 het Abraham ‘n altaar gebou. In Rigters 6:24 bou Gideon so ‘n altaar, en in Genesis 35:1 gee God aan Jakob opdrag om ook in Bet-El ‘n altaar te bou omdat God daar aan hom verskyn het. Hier het by vantevore (Genesis 28:18) ‘n klip regop gesit oor die plek te merk. Sien ook 1 Samuel 7:12. In Josua 4:3-7 lees ons van 12 klippe wat opgerig is om die deurtog deur die Jordaan te merk toe die ark droogvoets deurgedra is. In vers 9 word gemeld van nog 12 klippe wat in die rivierbedding opgestapel is. Die klippe moes redelik groot gewees het sodat hulle nie maklik sou wegspoel nie, want die skrywer van Josua 4:9 sê dat dit nog daar was toe hy geskryf het.

Baie plekke het vir persone of families gewyde waarde gehad. So word volgens Genesis 23:19-20 Sara se graf genoem op ‘n stuk grond met ‘n grot wat vir die doel aangekoop is. Ook Abraham is hier begrawe (Genesis 25:9-10), en so ook Isak, Rebekka, Ragel en Jakob (Genesis 49:29-32). Dit het ‘n familiebegraafplaas geword wat vir die antieke mens heilige grond was. Om op so ‘n plek begrawe te word was baie belangrik. Die mummie van Josef is deur die Israeliete deur die woestyn heen vervoer tot in Sigem waar dit na die inneem van Kanaän na al die jare begrawe is (Josua 24:32)

Skrywer:  Prof JP Louw