Die Egiptiese godsdiens

Ons gegewens oor die invloed van die Egiptiese godedom op Israel is baie min en daaruit lyk dit of daar weinig oorname van Egiptiese gebruike deur die Jode was. Tog kon dit misleidend wees aangesien die Jode geslagte lank (430 jaar volgens Eksodus 12:40-41) in Egipte gewoon het voor die Uittog en Josef volgens Genesis 41:50 met Asenat, die dogter van ‘n priester van die Egiptiese god On, getroud was. Josef het twee seuns by Asenat gehad, Manasse en Efraim, wat deur sy vader Jakob in Genesis 48:5-6 sonder meer as deel van die volk Israel aanvaar is. Hoeveel ons hieruit kan aflei is nie seker nie, maar die hele geskiedenis van Israel in Egipte gee nie blyke van vermenging met Egipte nie. Daar is in die Bybelse geskrifte, anders as oor die Assiriese, Babiloniese en Kanaänitiese gode, geen vermelding van die Egiptiese Re, die songod nie. Ook nie van Yeb, die aarde, of Thoth, die maan nie. Hapi, die Nyl, en Amon, die god van krag, word nêrens genoem nie.

Die Egiptiese godebeelde is as lewende wesens beskou. In die groot tempels waar hulle gehuisves was en waar die gewone mens nie toegelaat was nie, het die priesters hulle gewas, geklee en voedsel gegee en hulle net op feesdae na buite gebring. Dit kon moontlik gemaak het dat die Jode wat apart in Egipte in die landstreek Gosen (Genesis 45:10, 28-34) gewoon het feitlik geen kontak met die Egiptiese godsdiens gehad het nie. Tog is Josef gebalsem en as ‘n mummie in ‘n kis gesit (Genesis 50:26).

Die Kanaänitiese godsdienste

In die lig van die voorgaande is dit opmerklik dat toe die Jode hul eers in Kanaän gevestig het, dit ‘n heel ander prentjie opgelewer het. In Kanaän was hulle baie aangetrokke tot die heidense gode en het hulle, soos reeds i v m Salomo hierbo gesê is, baie ander gode van tyd tot tyd begin dien wat die volk telkens onder God se oordele gebring het. Miskien was een van die aantreklikhede van die Kanaänitiese gode vir Israel die feit dat in die droë klimaat die meeste gode met die landbou te doen gehad het. Onder hierdie gode was Baäl seker die belangrikste. Hy is meestal met storms, fonteine en waterstrome verbind.

Toe Israel in Kanaän aangekom het, het hulle op verskillende plekke Baäls aangetref, want die woord Baäl, wat moontlik “beer” of “besitter” beteken, het, is toegepas op baie lokale gode. In Numeri 25:5 word Baäl-Peor genoem, d w s die heer of besitter van die berg Peor (Numeri 23:28). In Rigters 3:3 lees ons van die Baäl-Hermonberg, en in 8:33 van Baäl-Berit, in Josua 11:17 is Baäl-Gad ‘n pleknaam waar daar baie water was en van oudsher af ‘n plek van aanbidding was. In Hooglied 8:11 word nog ‘n plek, Baäl-Hamon, genoem en in 2 Samuel 13:23 lees ons van ‘n ander plek met die naam Baäl-Gasor. In al hierdie plekke was daar waarskynlik heiligdomme vir Baäl. Of anders gestel: iedere Baäl het waarskynlik sy eie plek van aanbidding gehad. Die naam Baäl is ‘n soort van versamelnaam vir gode. So lees ons in Rigters 2:11 dat die Israeliete die Baäls (meervoud) gedien het, d w s die gode (van die areas). In Rigters 3:7 word die Baäls saam genoem met die gewyde pale wat aanbid is. Dan weer vind ons dat die naam dikwels in die enkelvoud voorkom soos hierbo aangetoon in die name, en soos ook blyk uit Rigters 6:25 en verder, waar net van Baäl se altaar gepraat word. So ook in 2 Konings 3:2, 10:18, en op baie ander plekke. Die Baäldiens was seker die mees algemene afgodsdiens onder Israel. Agab het selfs in Samaria (1 Konings 16:32) ‘n tempel vir Baäl gebou en in 2 Konings 10:18-27 word baie Baälpriesters deur Jehu gedood. In die tekste wat by Ras Sjamra aan die kus van Sirië teenoor Siprus gevind is, word Dagon, die god van die Filistyne (Rigters 16:23, 1 Samuel 5:2-7), die vader van Baäl genoem. Die Baäldiens het lank geduur. Nieteenstaande felle optrede kry ons byna regdeur die Ou Testament met Baäl te doen.

‘n Ander god wat net soos Baal met die vrugbaarheid van die natuur geassosieer is, was Tammus, ‘n Babiloniese god wat ook soos Baäl verbind is met die somer en winter en die koms van die reën. In Esegiël 8:14 sit die vrouens en huil oor Tammus – ‘n rite wat veronderstel was om die god te help om die reën terug te bring.

Baie van die Kanaänitiese gode was, soos reeds gesê, met die vrugbaarheid van die natuur verbind en so het daar om hulle diens ook baie prostitusie in die tempels, veral die Baältempels, plaasgevind. Die pale waarvan hierbo ook reeds melding gemaak is en die klippilare wat vir Baäl opgerig is, het ook gedien as tekens van manlike seksualiteit.

Die Kanaäniete het geglo dat die gode omgepraat kon word deur rituele, selfs so erg as kinderofferandes. Altare en tempels is meestal op hoë plekke gebou – die hoogtes waarop geoffer is (2 Konings 16:4, Hosea 4:13) – omdat dit dan makliker is om die gode te bereik of vir die gode om af te kom.

In die tyd van Elia hoor ons sy klaagtoon in 1 Konings 19:10 as hy sê dat God se volk sy verbond verbreek en sy profete doodgemaak het en dat Elia alleen oorgebly het. Die aantrekkingskrag van die Kanaänitiese gode moet gesien word in die feit dat toe Israel as swerwende nomades in Kanaän aangekom het, die hoër Kanaänitiese kultuur hulle maklik verlei het. Die Israeliete het toe ook met die landbou kennis gemaak en geleer hoe om die grond te bewerk. Die Kanaäniete het “geweet” hoe om die aarde te laat uitspruit en in die leerproses het Israel baie Kanaänitiese praktyke oorgeneem.

Skrywer:  JP Louw

Voorts kan ons nou na enkele van die belangrikste godsdienste van die ou wêreld kyk en met inagneming van die voorgaande paragrawe beter verstaan hoe die mens telkens gesukkel het om die essensie van die uiterlike praktyk te skei. Daarom kon die Israeliete dikwels praktyke van ander godsdienste so maklik oorneem omdat die praktyk so dieselfde gelyk het. Hierdie ander godsdienste gaan egter nie hier in besonderhede behandel word nie, maar net aangehaal word ten einde gebruike en gewoontes op te helder.

Die Assiriese en Babiloniese godsdienste

Daar was baie min verband tussen die godsdiens van oud Israel en die antieke godsdienste van Assirië – waar Abraham se familie vandaan gekom het uit Ur van die Chaldeërs. Die Chaldeërs was ‘n Aramese stam uit wat later as Babilonië bekend gestaan het in die landstreek Mesopotamia en waar ook meer na die noorde te Assur die eerste nedersetting van die latere Assiriërs (Genesis 2:14 en 10:10) gewoon het. Die Babiloniese, en by name Assiriese, godsdiens het die wêreld gevorm waar die Israelitiese volk sy oorsprong het. In hierdie wêreld was klein . huisgodjies bekend wat ‘n rol gespeel het as beskermers en gelukbringers. In Genesis 31:19 lees ons dat Ragel haar vader Laban se afgodsbeeldjies gesteel het toe sy saam met Jakob weg is. Laban het in Haran in Assirië gewoon waarheen Abraham getrek het toe by uit Ur weg is. Op verskeie plekke in die Ou Testament lees ons nog lank na die tyd van Ragel van huisgode, want talle ander ou volke het ook die soort .gode aangehou. Dit is merkwaardig dat al het die Here aan Abraham verskyn en hom geroep, sy kinders en kleinkinders nog die praktyk van afgodsbeeldjies voortgesit het – maar selfs in moderne tye vind ons nog “gelukbringers” wat mense oral ophang, ook aan hulle lywe, sodat ons besef dat die mens maar deur die eeue essensie en praktyk nie kon skei nie al sê hulle ook dat hulle met sekere praktyke nie veel bedoel nie. In Genesis 35:2-4 lees ons dat Jakob vir sy hele huis gesê het om die afgodsbeeldjies na vore te bring. Daar was dus meer as net dié wat Ragel gesteel het. Jakob het dit toe onder ‘n boom begrawe.

Gedurig het afgodsbeelde onder Israel opgeduik en kon hulle hul nie volkome van die heidense wêreld waarin hulle geleef het, ontkoppel nie. In Rigters 17:5 lees ons selfs dat Miga nie net afgode gehad het nie, maar ook ‘n tempel vir sy beelde gehad het. Mikal, die dogter van Saul en vrou van Dawid, het self ook ‘n afgodsbeeld gehad wat sy in die bed toegemaak het om voor te gee dat dit Dawid is (1 Samuel 19:13). En so kan ons deur die Ou Testament heen die spoor volg. In 2 Konings 23:24 reinig Josua die volk van afgodsbeelde en in Sagaria 10:2 waarsku die profeet nogeens teen afgodsbeelde. Hier in Sagaria 10 word die afgodsbeelde in verband gebring met waarsêery wat ‘n belangrike faset van die Assiriese en Babiloniese godsdienste was soos o.a. Esegiël 21:21 wat noem dat die koning van Babel by die kruispad eers sy afgodsbeelde raadpleeg.

In antieke Mesopotamia het die mens in gode-families geglo. Die godedom was deur die primitiewe mens op voetspoor van sy eie wêreld gemoduleer. So was Anu die koning van die hemel genoem – ver verhewe en verwyder bo die aarde. Sy seun Enlil het oor die aarde regeer. Anu se vrou was Ishtar en sy was die godin van oorlog in Assirië en van liefde in Kanaän. Sy word dikwels in die Ou Testament as Astarte aangetref. Haar dubbele rol t o v oorlog en liefde hou moontlik verband met haar identifisering met die môre- en aandster as benaminge vir die planeet Venus. In Jeremia 7:18 word sy die hemelkoningin genoem. Astarte was in Palestina veral as godin van die Sidoniërs (Fenisiërs) bekend (1 Konings 11:5, 33). Soms kom die naam in die meervoud voor wat moontlik kan wees na aanleiding van die baie beelde van Astarte (Rigters 2:13, 10:6). Dit is bedroewend om so dikwels in die Ou Testament te lees dat Israel keer op keer agter afgode aan afgedwaal het. Veral ook as ons besef dat die verhale rondom die gode so lewensvreemd aan Israel was. So byvoorbeeld word in die Babiloniese skeppingsverhaal vertel van Tiamat, die oer-oseaan wat geboorte gegee het aan Ki, die droë land en aan Anu, die hemel – en van Ki en Anu het alle gode afgestam. Tiamat (die oseaan) het toe besluit om almal te dood, maar is eindelik deur die jong god Marduk verslaan wat van Tiamat se liggaam die aarde en lug gemaak het. In die stryd is Tiamat se helper Kingu verslaan en van sy bloed, met klei gemeng, is die mens gemaak. Dat selfs Salomo agter Astarte aan geloop het, het saamgehang met sy baie uitlandse vroue, want Salomo het volgens 1 Konings 11 baie vreemde gode nagevolg. In 1 Konings 11:8 lees ons dat Salomo vir sy uitlandse vroue rook laat opgaan het en ook aan hulle gode geoffer het.

Daar was in die antieke tyd volgens nie-Bybelse geskrifte dikwels by die mense die opvatting dat al die baie gode elkeen sy eie standplaas en invloedsfeer gehad het en om alle gode tevrede te hou, verseker ‘n mens oral veiligheid. Hierdie geloof by die antieke mens verklaar enigsins hoe mense maklik onversoenbare gode saam kon vereer het.

Skrywer:  Prof JP Louw

Daarom is die Joodse godsdiens so radikaal anders. Al die seremonies was maar net ‘n menslike dop of raamwerk waarin die essensie gehou is. Die raamwerk was kultuurgebonde. Dit was gegiet in vorme wat in die antieke wêreld bekend en gebruiklik was.

‘n Ander unieke faset was die feit dat die Joodse wette – godsdienstig en alledaags – almal saam deel van hierdie verhouding met God was. Ook hier het die Jode baie ooreenkomste met die wette en reëls van ander volke vertoon, maar die lewensbeskouing daaragter was totaal verskillend. Daarom is dit te verstaan dat die Jode hulle altyd so streng van heidense volke afgeskei het. Die Jode het hulle dus altyd heftig verset teen enige oorheerser wat ‘n vreemde godsdiens op hulle wou afdruk of wat maar net iets gedoen het wat die Joodse godsdiens enigsins aangeraak het. Die aanhoudende teenstand en opstand teen die Hellenistiese Griekse en Romeinse oorheersers in Palestina is bewys hiervan. Die Joodse Messiasverwagting het nou hiermee saamgehang. Die Messias sou hulle vry maak om hulle godsdiens sonder vreemde oorheersing te beoefen en so hulle eie staat te orden. Maar soos dit met mense gaan, word die essensie van ‘n saak meermale vertroebel deur die uiterlike vorm waarin dit gegiet is. Jesus was dus nie vir die Joodse leiers aanvaarbaar nie. Al het Jesus volgens Matteus 5:17 gesê dat Hy nie gekom het om die wet of die profete ongeldig te maak nie, maar om volle betekenis daaraan te gee, d w s om die essensie te onderstreep, het die uiterlike so belangrik gelyk dat hulle Horn verwerp het. As Paulus in Galasiërs 3:24-25 sê dat ons in Christus nie meer onder die toesig van die wet (in terme van die letterlike toepassing soos die Joodse rabbi’s dit verstaan het) leef nie, maar deur Christus in die regte verhouding tot God herstel word op grond van geloof, was hierdie essensiële verhouding of verbondsverbintenis vir die Joodse leiers vreemd omdat hulle die essensie versteek het in die uiterlike raamwerk waarin hulle hul geloof beoefen het.

Dit was die Christendom wat ware betekenis aan God se verbond met Abraham, gegee het. Paulus sê dan ook in Romeine 8:4 dat ons die wet – d w s die Ou Testament in wese nou kan vervul nadat Christus weer die volle betekenis herstel het omdat ons nie meer deur die eie menslike natuur gelei word nie, maar deur die Gees van God.

Uit die voorgaande paragrawe kan ons nou duidelik sien waarom so ‘n groot deel van die Nuwe Testament enersyds nou aansluit by die Ou Testament, maar andersyds weer skerp teen die verstarde praktyke wat daaruit ontwikkel het in opstand gekom het ten einde die essensie terug te bring. So word Paulus se briewe wat so dikwels, soos veral in Romeine, die wet bespreek duidelik, want sonder die milieu waarin dit gesê is lyk dit of die Nuwe Testament die wet wil afmaak. Daarom vra Paulus ook in Romeine 7:7 “is die wet sonde?” en antwoord by “beslis nie”. Die wet leer ons wat die sonde is, maar die wet is nie ‘n doel op sigself nie. Die wet is volgens Romeine 7:12 heilig, reg en goed, maar slegs Christus verlos, want godsdiens is nie die nakom van voorskrifte en rites nie, maar die resultaat van ‘n persoonlike verhouding met God.

Skrywer:  Prof JP Louw

Die vertelling waarmee die Bybel begin, handel oor God se skepping, sy voorskrifte vir menslike gedrag wat deur Adam en Eva verbreek word en wat verwydering van God meebring. Soos die boek Genesis voortgaan, word dit al meer duidelik hoe sonde verwydering bring en ook God se oordeel – Genesis 6-8, en veral 6:5. Hierop volg sosiale chaos soos in Genesis 11:1-9 beskryf word. Nou word die mense ook van mekaar verwyder. Hierdie vertellings beeld die kernprobleem van die menslike bestaan uit: God se skepping wat deur sonde vervreem word en nodig het om na God terug te keer. In die Nuwe Testament kom God self na die aarde in Jesus Christus wat mens geword het. So versoen God self die wêreld met horn. Die hele Bybel is so ‘n boek van God se liefde en vertel van hoe Hy horn met die mens bemoei. Ons sou ook kon sê dat die hele Bybel ‘n relaas is van die verhouding tussen God en die mense, ‘n verhouding wat so intens word dat God self mens word ten einde die mens volmaak te leer hoe by voor God moet leef. In Johannes 13:15 sê Jesus uitdruklik “Ek het vir julle ‘n voorbeeld gestel en soos Ek vir julle gedoen het, moet julle ook doen”. Die merkwaardige bemoeienis van God met die mens vind sy uiterste in Jesus wat die mens se sonde op horn neem om die mens met God te versoen. Hierdie boodskap verwoord 1 Petrus 2:24 deur van Christus te sê: “Hy het self ons sondes in sy liggaam aan die kruis gedra”. En Paulus sê dit nogeens in Kol 2:14 “Hy het die skuldbewys met sy eise teen ons tot niet gemaak. Deur dit aan die kruis te spyker het Hy dit vir goed weggeneem.”

Maar die boodskap gaan nog verder. Jesus het uit die dood opgestaan en woon deur sy Gees in die mens. So het Hy die dood oorwin en vir die mens die ewige lewe bewerk. Daarom sê Paulus ook in Romeine 6:5 “aangesien ons met Horn een geword het in sy dood, sal ons sekerlik ook met Horn een wees in sy opstanding”.

Die Bybel is dus in kort enersyds die verhaal van die mens se nood en verlossing en andersyds van God se bemoeienis met die mens – en die twee kante is onlosmaaklik aan mekaar verbonde. Die lang verhaal deur die geskiedenis heen begin in die Ou Testament en is verweef met die mens se gebruike en gewoontes, sy denke en redenasies, sy optrede en handelswyse. Daardeurheen loop die goue draad van God se bemoeienis. Hierdie draad kan des te beter gesien word as ons die mens in sy lewensomstandighede ken. Hierdie draad is ook uniek in terme van die godsdienste van Bybeltye. Al die ander godsdienste van die ou wêreld was eintlik radikaal anders – ‘n wêreld van bonatuurlike wesens wat deur die mens met offers en rites gepaai moet word om hulle goedgesindheid te wen. Moraliteit, sovêr dit daaglikse lewenswandel betref, het weinig met godsdiens te doen gehad. ‘n Persoonlike verhouding met die godheid was ondenkbaar. Daarom word die godsdienste van die antieke wêreld dikwels apotropies genoem, ‘n tegniese term wat daarop dui dat die bonatuurlike magte van jou af weggehou moet word deur hulle goedgesindheid op ‘n afstand te verkry. Hierteenoor het ons ‘n totaal ander opset soos beskryf in Genesis 12:1-2. God kies ‘n mens, Abraham, en sê vir horn “Trek uit. Ek sal jou ‘n nasie maak en vir jou ‘n land gee”. In Genesis 15:18 word dit met ‘n verbond bevestig, ‘n verbond wat verder in Genesis 17:7 uitgebrei word met die woorde “Ek sal jou God wees en ook die God van jou nageslag”. Later word hierdie verbond herbevestig met Abraham se kleinseun Jakob (Genesis 28:13-15) en weer aan Moses herhaal in Eksodus 3:6 – en so gedurig deur God bevestig dat Hy sy volk wat Hy gekies het, sal versorg. Dit is in die godsdienste van die antieke wêreld die unieke, die enigste godsdiens van so ‘n opset. Die Joodse godsdiens is dus anders deurdat dit op ‘n verhouding tussen God en mens bestaan. Al die rites en gebruike wat mettertyd ontwikkel het in oud Israel, het om hierdie verhouding, ‘n persoonlike verhouding, ontwikkel. Al het Israel gewoontes en gebruike ontwikkel wat uiterlike ooreenkoms met die godsdienste van ander volke vertoon het, soos byvoorbeeld feeste, offerandes en reinigingswassinge, heilige plekke, heilige voorwerpe, ‘n tempeldiens, ens, was dit in wese gans anders. Hieraan is Israel ook voortdurend herinner. In Psalm 51:18-19 word gesê dat God nie juis ‘n offerande vra nie, maar verootmoediging. Die offerandes was dus net uiterlik in ooreenstemming met offers in ander godsdienste maar innerlik totaal anders. Wanneer Israel afgedwaal het sodat die rites net uiterlike handelinge geword het, is hulle herinner aan die ware betekenis van godsdiens soos Amos 5:21-24 dit stel: offers en liedere is nie wat God verlang nie maar die doen wat reg is. Miga 6:8 stel dit soos volg: “Mens, die Here het jou bekend gemaak wat goed is: Hy vra van jou dat jy reg sal laat geskied, dat jy liefde en trou sal bewys, dat jy bedagsaam sal lewe voor jou God”.

Skrywer:  Prof JP Louw