Geneeskunde in die Bybel (1) – Coen Slabber

[Hierdie reeks artikels moet saam met twee vorige artikels oor Voorkomende Geneeskunde in die Bybelse tyd gelees word.]

In hierdie reeks artikels gaan ons na enkele aspekte van geneeskunde in die Bybel kyk. Volgens die Bybelse tradisie is genesing beskou as die werk van Jahweh en die mense wat deur Hom bemagtig is.

(a) Ou Testamentiese tyd

Die Hebreërs van die Ou Testamentiese tyd het maar min aandag aan geneeskunde gegee.  Dit is in teenstelling met hulle bure – Egipte en Mesopotamië.  Daar het mediese kennis ʼn belangrike rol gespeel.  In die biblioteek van die Assiriese koning Assurbanipal is 800 tablette wat met geneeskunde verband hou, gekry.  Dit is duidelik dat geneeskunde in Israel se buurlande op daardie stadium ʼn mengsel van godsdiens, waarsêery en demonologie (= die studie van demone) was.  Hulle aptekershandboek was uitgebrei en het sulke middels soos hondemis en menslike urine ingesluit.  Daar was selfs geneeshere wat chirurgiese operasies gedoen het.

Daar was ʼn interessante metode van diagnosering in Babilon. ʼn Dier is doodgemaak en geslag.  Daarna is die lewer van hierdie dier vergelyk met ʼn kleimodel van die lewer van ʼn gesonde dier.  Die verskille tussen die twee lewers is dan gebruik om die pasiënt se toestand te diagnoseer.  Ons lees hiervan in Esegiël 21:21 waar die koning van Babel by ʼn kruispad staan en hy na ʼn teken soek.  Onder andere skud hy die pyle en raadpleeg hy die afgodsbeeldjies en hy kyk na ʼn dier se lewer.

Geneeskunde in Egipte was meer gevorderd as in Mesopotamië.  In Egipte het dit berus op logika en observasie.  In papirusse word dinge soos frakture, ontwrigtings, wonde, gewasse en sere bespreek.  Hulle het reeds steke, pleisters en selfs kauterisasie gebruik.  [Kauterisasie = om die vel of wond te brand om bloeding te stop of om infeksie te voorkom.] By hulle was klismas (enema) ʼn baie gewilde vorm van behandeling. [ Dit is nie so vergesog nie. Hoeveel van ons ouer mense onthou nie nog hoe ons sisteem skoongemaak is met kasterolie voor ons met vakansie gegaan het nie!] Hulle het ook heelwat “geneesmiddels” gebruik – van kasterolie tot diervet tot warm sand.  Die Egiptenare was ook kundiges op die gebied van balsem.  Ons lees dat Josef die dokters in sy diens beveel het om die lyk van sy pa te balsem (Genesis 50:2).

Die Jode van die OT se siening van siekte het radikaal verskil van dié van hulle heidense bure.  Hulle het nie in al die bygelowe en afgode geglo nie.  Die Jode het siekte as God se oordeel gesien. So lees ons in Deuteronomium 28:22: Die Here sal jou tref met tering, inflammasie en koorssiekte. Genesing was dan ook die werk van die Here: Dit is Hy … wat al my siekte genees (Psalm 103:3).  Geen wonder dat Asa se vertroue op dokters nie goed beoordeel word nie.  Hy het ʼn ernstige siekte aan sy voete opgedoen, maar selfs in dié siekte het hy nie die Here geraadpleeg nie, wel die dokters (2 Kronieke 16:12).  Alhoewel daar dokters in Israel was, was geneeskunde nie so ver ontwikkel soos in sy buurlande nie.

Die belangrikste bydrae wat die Jode tot geneeskunde gemaak het, was die higiëniese maatreëls wat ons veral in Levitikus 11 – 15 kry.  Hierdie maatreëls het primêr ʼn godsdienstige betekenis gehad, maar hulle het ook die fisiese welstand en algemene gesondheid van die mense bevorder.  Die rol van die priester in Israel was om te bepaal watter toestande die persoon seremonieel onrein maak.  Daar is geen aanduiding in die Bybel dat priesters siektes behandel het nie.  In baie ander kulture was die priester ook die dokter.

God as Geneser is ʼn sentrale aspek van God se verhouding met sy verbondsmense. Reeds in Genesis 20 lees ons van Abraham wat vir Abimelek bedrieg het deur te sê dat Sara sy suster is.  Abraham bid tot God om nie vir Abimelek te straf vir hierdie sonde wat hy onwetend gedoen het nie.  Ons lees dat God vir Abimelek, sy vrou en sy slavinne genees het van hulle onvrugbaarheid (vers 17).  Na die verlossing uit Egipte en die deurtog deur die Rietsee sê God vir Israel dat as hulle sy gebooie onderhou Hy hulle sal bewaar van die siektes wat Egipte getref het, want dit is Ek, die Here, wat julle gesond hou (Eksodus 15:26).  In Moses se lied verklaar God: Ek maak siek en Ek maak gesond (Deuteronomium 32:39).

Ons kry presies dieselfde in Job 5:18: Dit is Hy wat wonde toedien, maar Hy verbind hulle weer, wat seer slaan, maar Hy maak weer met sy eie hand gesond.  Psalm 30:3: Here, my God, ek het na U geroep om hulp en U het my gesond gemaak. Soortgelyk in Psalm 41:5.  Soms word genesing en vergifnis gekoppel: Dit is Hy wat al my sonde vergewe, wat al my siekte genees (Psalm 103:3). Soms word dit gekoppel aan naderende vernietiging: Hy het hulle bevry van hulle ellende. Hy het hulle met ʼn enkele woord gesond gemaak (Psalm 107:19 – 20).

Dit is egter veral in die profete-boeke waar God se rol as geneser sterk na vore kom.  In Jesaja is daar herhaalde oproepe op Israel om na God terug te keer en genees te word (6:10; 19:22; 30:26). Hiskia pleit by die Here: maak my tog gesond, herstel my (Jesaja 38:16).  God het dus hierdie dubbele rol: Hy sal straf en genees (Jesaja 19:22; 57:18 – 19).  In Jesaja 53:5 is dit die lyding van God se dienaar wat genesing bring: deur sy wonde het daar vir ons genesing gekom.  Jeremia betreur blykbaar die afwesigheid van ʼn dokter: Is daar nie ʼn dokter nie? (8:22). Later bevestig hy egter dat dit God is wat genees: Ek sal jou gesond maak, jou wonde genees, sê die Here (30:17; ook in 33:6).

Hierdie beeld van God as geneser kry ons uit ʼn ander perspektief as Esegiël vir Israel teregwys: Julle het nie die swakkes gehelp nie, julle het nie die siekes gedokter nie, julle het nie die wonde van dié wat seergekry het, versorg nie (34:4). In vs. 16 sê God dan dat Hy self hierdie taak sal verrig.  Ons kry presies dieselfde teregwysing in Sagaria 11:15 – 17.  Dit is baie duidelik: in die OT is Jahweh die geneser.

Outeur: Dr Coen Slabber

 

Voorkomende Geneeskunde in die Bybel (2) – Coen Slabber

1. Isolasie en kwarantyn

Vir die antieke mense was die oorsake van aansteeklike siektes onbekend. So byvoorbeeld is geglo dat malaria die gevolg van gasse was wat uit mere en damme ontsnap het. [Mala aria = slegte lug.] Hulle het wel die verband tussen malaria en water besef, maar niks meer nie.

Moses se wet maak voorsiening vir die afsondering van mense met sekere siektes. Aangaande velsiektes lees ons in Levitikus 12:2 – 8):

²“Wanneer iemand êrens aan sy lyf ‘n swelsel of ‘n uitslag of ‘n seer het wat dalk kan ontwikkel in ‘n velsiekte wat hom onrein kan maak, moet hy na Aäron of een van die Aäronitiese priesters toe gebring word. ³Die priester moet dan die seerplek ondersoek. As die hare daarop wit geword het en dit lyk of die ontsteking dieper is as die vel, is dit ‘n velsiekte waardeur die persoon onrein gemaak word. Die priester wat dit ondersoek het, moet dan die persoon onrein verklaar. ⁴Maar as die seer ‘n ligte kleur het en dit lyk of dit nie dieper as die vel is nie en die hare daarop het nie wit geword nie, moet die priester die persoon ‘n week lank afsonder. ⁵Op die sewende dag moet die priester die persoon weer ondersoek. As daar na die priester se mening geen verandering ingetree het nie en die ontsteking het nie versprei in die vel nie, moet hy die persoon nog ‘n week afsonder. ⁶Op die sewende dag moet die priester die persoon dan weer ondersoek. As die ontsteking opgeklaar het en nie verder versprei het in die vel nie, moet die priester die persoon rein verklaar. Dit is dan ‘n onskadelike uitslag. Nadat hy sy klere gewas het, sal hy rein wees. ⁷As die uitslag egter verder versprei nadat die priester hom ondersoek en rein verklaar het, moet hy weer na die priester toe gaan vir ‘n ondersoek. ⁸As die priester merk dat die uitslag versprei het, moet hy die persoon onrein verklaar. Dit is dan ‘n velsiekte waardeur hy onrein gemaak word.

In vs 46 lees ons:

⁴⁶Hy bly onrein solank hy die siekte het. Hy moet dan ook in afsondering lewe en buite die kampplek bly.”

Die woord kwarantyn se oorsprong is Italiaans. [Quarantina = 40 dae. Die oorsprong is moontlik die aantal dae wat ʼn skip buite die hawe moes wag indien daar siek matrose aan boord was. Na 40 dae was hulle of gesond of dood.] Vandag is isolasie steeds nodig in sommige gevalle. Tans word die veral gebruik in pasiënte met weerstandige tuberkulose.

Daar was ook baie streng reëls vir die hertoelating van hierdie persone tot die gemeenskap:

⁸Die persoon wat gereinig word, moet sy klere was, al sy hare afskeer en bad. Dan is hy rein en mag hy in die kampplek ingaan, maar hy moet nog ‘n week buite sy tent bly. ⁹“Op die sewende dag moet hy al sy hare afskeer. Hy moet sy hare, sy baard, sy wenkbroue en al sy liggaamshare afskeer. As hy dan sy klere gewas en hom gebad het, is hy rein en mag hy in sy tent ingaan (Levitikus 14:8 – 9).

Die priester kontroleer of die persoon wel genees is. Daarna word die nodige offers gebring.

 

2. Melaatsheid

Ons lees baie van melaatsheid in die Bybel. Vandag is melaatsheid ʼn spesifieke siekte veroorsaak deur ʼn spesifieke organisme. Destyds het dit waarskynlik ʼn hele aantal verskillende velsiektes ingesluit. Vandag is melaatsheid nie baie aansteeklik nie – lang en intieme kontak is nodig voordat die siekte oorgedra word. Die hantering is soos dié van mense met velsiektes.

 

3. Sanitasie

Siektes oorgedra deur water bly steeds ʼn groot probleem. Dink maar net aan cholera. Hierdie siektes is gewoonlik die gevolg van swak sanitasie. As gevolg van die swak sanitasie word die drinkwater – stroompies en putte – gekontamineer.

Moses se wet maak hiervoor voorsiening (Deuteronomium 23:12 – 13):

¹²Jy moet ‘n plek buite jou kamp hê waarheen jy kan uitgaan. ¹³By jou uitrusting moet daar ‘n stok wees en as jy jou buite wil gaan ontlas, moet jy ‘n gat grawe met die stok en as jy klaar is, moet jy alles toekrap.

 

4. Seksueel-oordraagbare siektes

Hierdie is steeds baie algemene siektes – veral as gevolg van die losbandige lewe van baie mense. Die Bybel is baie duidelik oor egbreuk en seksuele losbandigheid (Deuteronomium 22:22):

“Wanneer ‘n man betrap word terwyl hy gemeenskap het met ‘n ander man se vrou, moet die man en die vrou wat gemeenskap gehad het, al twee doodgemaak word. So moet jy hierdie soort kwaad tussen die Israeliete uitroei.

Levitikus 18:1ev hanteer seksuele verhoudings. Voor die dae van antibiotika was veneriese siektes baie algemeen. Vandag is dit VIGS.

Hierdie wette teen onwettige seksuele verhoudings het veral twee positiewe gevolge gehad:

• Dit verhoed die verspreiding van seksueel-oordraagbare siektes; en
• Dit dra by tot die stabiliteit van die huwelik en gesinslewe.

 

5. Behuising

Swakbehuising is dikwels die oorsaak van siektes. Swak ventilasie en verhitting kan aanleiding tot swamme in die huis gee. In Levitikus 14:35 – 45 word reinigingsvoorskrifte vir huise gegee.

 

6. Rus en aansterking

In Egipte het ons ʼn 30 dae maand gehad – drie weke van tien dae elk. Geen voorsiening word vir ʼn rusdag gemaak nie. Die Babiloniërs het ʼn vyf dae week gehad – met geen voorsiening vir ʼn rusdag nie. Vir die Israeliete was dit anders (Deuteronomium 5:12 – 15):

¹²‘Jy moet die sabbatdag so deurbring dat jy dit heilig hou, soos die Here jou God jou beveel het. ¹³Ses dae moet jy werk en alles doen wat jy moet, ¹⁴maar die sewende dag is die sabbat van die Here jou God. Dan mag jy geen werk doen nie, nie jy of jou seun of jou dogter of die man of vrou wat vir jou werk, of jou bees of jou donkie of enige dier van jou of die vreemdeling by jou nie, sodat jou werksmense kan rus soos jy.

Daar was ook feeste soos die paasfees, die fees van die weke, die nuwejaarsfees, die huttefees en die groot versoendag. Hierdie feeste was primêr godsdienstig, maar dit was ook geleenthede om te rus en te herstel. Vir die Leviete word daar voorsiening vir aftrede gemaak ( Numeri 8:23 – 26).

 

Wat sê die Bybel hiervan

⁵Kyk, ek het julle die voorskrifte en die bepalings geleer soos die Here my God my beveel het. Julle moet daarvolgens lewe wanneer julle in die land kom en dit in besit neem. ⁶Gehoorsaam die voorskrifte en lewe daarvolgens, want daaraan sal die ander volke sien dat julle wysheid en insig het. Hulle sal van al hierdie voorskrifte hoor en sê: ‘Net hierdie groot nasie het wysheid en insig.’⁷Watter groot nasie se god is so by hom soos die Here ons God by ons is elke keer as ons tot Hom bid? ⁸Watter groot nasie se voorskrifte en bepalings is so billik as hierdie wet wat ek vandag vir julle gee?

⁹“Pas net op en wees baie versigtig om so lank julle leef, nie hierdie dinge wat julle gesien het, te vergeet of te verontagsaam nie. Julle moet dit alles vir julle kinders en julle kleinkinders inskerp (Deuteronomium 4:5 – 9).

Gevolgtrekking .

Die Bybel is ʼn ou boek, maar baie op datum. Ons moet onthou dat baie van ons huidige gesondheids- en higiëniese prosedures maar betreklik onlangs ontwikkel is. [Daar word vertel dat Koningin Elizabeth I een maal per jaar gebad het – selfs al was dit nie nodig nie!] As ons die Wet van Moses en die Egiptiese mediese (veral Ebers-papirus) papirusse vergelyk, sien ons dat die Egiptenare meestal op toorkuns staatgemaak het. Israel se reinigingswette het beslis gesondheidsvoordele ingehou – al het hulle dit dalk nie besef nie.

Outeur: Dr Coen Slabber

 

Voorkomende Geneeskunde in die Bybel (1) – Coen Slabber

In die 19de eeu sterf een uit elke vier vrouens tydens of na geboorte – meestal as gevolg van kraambedkoors.

Philip Ignaz Semmelweis verminder die sterftes tot onder 1%. Hoe? Deur sy hande te was. Destyds het die geneesheer van die lykshuis waar hy ʼn nadoodse ondersoek gedoen het, na die kraamsaal geloop waar hy ʼn bevalling gedoen het, na ʼn huis geloop om ʼn sieke daar te sien – sonder om ooit sy hande te was. Die tragedie is dat die Wet van Moses voorskrifte bevat wat, as dit nagevolg was, die sterftesyfer aansienlik sou laat daal het.

Israel het vroeg reeds die wette van voorkomende geneeskunde en higiëne nagekom. God het immers hierdie wette aan hulle gegee. Hulle het besef dat as hulle ʼn groot volk wou word, hulle ʼn gesonde volk moes wees.

Kom ons kyk na enkele aspekte uit die Wet wat besliste mediese implikasies gehad het.

 

1. Die voorkoming van die verspreiding van infeksies

As die Bybel praat van onrein verwys dit meestal na die persoon se godsdienstige status, maar dit dek ook wat ons vandag aansteeklike siektes noem. Die klem val op die was van gekontamineerde klere – die persoon moes sy klere was en hom bad (Levitikus 15:8). Dit geld vir die persoon wat self onrein is, maar selfs vir ʼn persoon wat op iets sit waarop die onrein man gesit het.  Daar was ook ʼn voorgeskrewe wagtydperk voor so ʼn persoon wat genees is, rein verklaar kon word – gewoonlik moes hy sewe dae wag en dan sy klere was en homself in lopende water bad (Levitikus 15:13). Al hierdie maatreëls verminder die risiko van verspreiding van die siekte.

 

2. Dieet

Almal weet van die verbod op die eet van varkvleis. In Levitikus 11 lees ons van watter kosse rein en watter kosse onrein is. Rein diere is gewoonlik die grasvreters en herkouers.

Die eet van roofdiere en roofvoëls was verbied. Hierdie diere eet ander voëls en diere – dikwels diere en voëls wat reeds gevrek het. So kan siektes baie maklik oorgedra word. Baie siektes (soos lintwurm) kan deur varkvleis oorgedra word. Dit is interessant dat meeste van hierdie diere (met die uitsondering van varkvleis) ook nie vandag geëet word nie. Vleis was maar ʼn klein deel van hulle dieet. Hulle het ook baie olyfolie gebruik om mee te kook. Olyfolie het min versadigde vetsure.

In Levitikus 3:17 lees ons: Julle mag geen vet of bloed eet nie. Bloed bevat dikwels organismes wat siektes kan veroorsaak. Die res van die dier word gekook of gebraai wat baie van die organismes sou doodmaak.

Die higiëne van kos was ook belangrik vir die Israeliete. Daar was reëls om voedselvergiftiging te verhoed. Ons moet onthou daar was geen yskaste nie en dat dit baie warm word in die Midde-Ooste. Daarom was daar beperkings op hoe lank kos gebêre mag word (Levitikus 19:5 – 7):

⁵“Wanneer julle ‘n maaltydoffer vir My, die Here, slag, moet julle dit so doen dat julle vir My aanneemlik is: ⁶julle moet die vleis eet op die dag wanneer julle slag, of hoogstens die volgende dag. Wat oorbly tot die derde dag, moet verbrand word. ⁷Wie daarvan op die derde dag eet, eet iets onreins. Dit is nie vir My aanneemlik nie.

Kleipotte was poreus en kon nie goed skoongemaak word nie. Daarom moet hulle gebreek word as hulle onrein is (Levitikus 15:12):

¹²Alle kleipotte waaraan die man raak wat die afskeiding het, moet gebreek word, maar gebruiksartikels van hout moet afgespoel word.

Ook word voorsiening gemaak oor dooie diertjies wat in aanraking kom met eetgoed (Levitikus 11:32 – 34):

³²Enigiets waarop so ‘n dooie diertjie val, is ook onrein. Dit geld vir enige gebruiksartikel van hout, lap, leer of growwe linne, enige gewone gebruiksartikel. Dit moet in water gedruk word, maar is nog vir die res van die dag onrein. Eers daarna is dit rein. ³³As een van die diertjies in ‘n kleipot val, is alles wat in die pot is, onrein. Die pot moet dan gebreek word, ³⁴want enige kos waarby water uit so ‘n pot gegooi is, is onrein, en enige vloeistof uit so ‘n pot is onrein. ³⁵Enigiets waarop een so ‘n dooie diertjie val, is onrein. ‘n Kleioond of kleikookplek moet in so ‘n geval afgebreek word; dit het onrein geword, en julle moet dit as onrein beskou.

Skoon houers en skoon eetgerei verminder die risiko van voedselvergiftiging.

 

3. Moeders wat pas geboorte gegee het

As ʼn vrou geboorte geskenk het, is sy onrein. In gevalle waar die kind ʼn seuntjie is, word hy op die agste dag besny en daarna moet sy nog drie en dertig dae wag om seker te wees dat die bloedvloeiing opklaar (Levitikus 12:4). [As die baba egter ʼn dogtertjie is word die tydperk tot twee weke plus 66 dae verleng.] Hierdie is genoeg tyd om seker te maak dat sy nie ʼn infeksie onder lede het nie. Dit gaan hier oor reinheid en rus vir die vrou.

 

4. Aanraking van dooies

Iemand wat aan die lyk van ʼn mens raak, sal sewe dae lank onrein wees (Numeri 19:11). Hierdie is ʼn voorsorgmaatreël indien die persoon aan ʼn aansteeklike siekte dood is.

Outeur: Dr Coen Slabber