Johann vra:

Ons Bybelstudiegroep is besig met Genesis en het Sondag die verhaal van Jakob gelees en bespreek.

Isak het Jakob geseën, maar die seën was eintlik bedoel vir Esau. Hoekom, toe Isak agterkom dat hy die verkeerde seun geseën het, het hy nie die seën wat hy uitgespreek het teruggetrek nie? Of hoekom kon hy nie vir Esau ook seën nie? Was die seën dan so heilig dat Esau aan die kortste ent moes trek?

Alhoewel Jakob skelm was, het God hom steeds guns bewys.

Kom die seën wat Isak kon uitdeel van God af?

Ons almal wag in spanning om te hoor wat julle kommentaar en siening is.

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Hierdie stukkie bedrogsgeskiedenis in Gen 27 vind in die Bybel weerklank tot in die Nuwe Testament wanneer Paulus in Rom 9:10-13 terugkyk op God se pad met Israel. Wat begin het as twee seuns se onbehoorlike gedrag het in die geskiedenis van Israel en die wêreld simboliese betekenis gekry vir die manier waarop God se raadsplan in en deur die bedroewende menslike geskiedenis verwerklik word. Dit kan saamgevat word in die bekende Latynse spreuk van Calvyn: hominum confusione et Dei providentia mundus regitur (“deur die gekonkel van mense en die voorsienigheid van God word die wêreld regeer”).

Maar kom ons begin by die verhaal self. Die bedrog van Rebekka en haar lieflingseun, Jakob, gaan verder terug in die verhaal, naamlik waar Esau op ‘n ligsinnige en ongeërgde manier sy eersgeboortereg vir ‘n pot lensiesop aan Jakob verkwansel (Gen 25:28-34), en waar die Here vir Rebekka sê dat haar oudste seun die jongste sal dien (25:23). Hieruit blyk duidelik dat in die lotgevalle van Jakob en Esau meer opgesluit lê as bloot die gekonkel van mense om Isak se seën te verkry. God se hand sit ook daaragter. Menslike slinksheid en sonde, en Goddelike voorsienigheid is verweef met mekaar, sonder dat gesê kan word dat God die oorsaak of aanstigter is van mense se gekonkel of dat laasgenoemde aanvaarbaar en verskoonbaar is in die lig van God se beplanning.

Verder, die verhaal van Rebekka en Jakob se bedrog word ook omraam deur, enersyds, die vertelling van Esau se huwelike met Hetitiese vroue, wat baie kommer vir Isak en Rebekka besorg het (26:34-35), en, andersyds, Jakob wat vir hom ‘n vrou moes gaan kry by sy ma, Rebekka, se mense (27:46-28:4), wat meer in ooreenstemming met sy oupa Abraham se wense was dat daar nie met die Kanaänitiese volke ondertrou moes word nie (Gen 24:3-4,37). Laasgenoemde bring mens ook by die insig uit dat die eintlike beginsel wat die verhaal dryf die beloftes van God aan Abraham was – dat sy nageslag ‘n nasie sou wees wat God dien en dat God hulle God sou wees. Hierdie seën loop deur die geslagslyn wat God vir Homself gekies het, naamlik Abraham, Isak en Jakob. Nie Ismael, Abraham se oudste nie, maar Isak was die seun van die belofte; so was God se keuse ook nie Esau, Isak se oudste, wat geen erg aan sy eersgeboortereg gehad het nie, maar die jongste, Jakob, wat weliswaar ‘n bedrieër was, maar nogtans ‘n ernstige begeerte na God se seën gehad het. So word dit ook duidelik dat God se weë anders as die mens s’n is. Dis dikwels nie die voor die hand liggende keuses wat God se keuse is nie. Dis soms die onaansienlikes, die jongstes, die swakkes, die mins waarskynlikes, wat genade vind in God se oë om sy wil uit te dra.

Wat dus hier gebeur met Jakob en Rebekka se bedrog is dat dit ten diepste gaan oor die Abrahamsbelofte of seën wat besig is om in vervulling te gaan. Dit is nie maar ‘n blote vaderlike wens wat deur Isak uitgespreek word wat weer teruggetrek kan word nie. In die seën wat Isak uitspreek, gaan dit oor God se wil wat uitgevoer word. Die outeur van hierdie verhaal vertel die gebeure dus duidelik vanuit ‘n Goddelike perspektief, vanuit God se keuse vir wat in Israel se geskiedenis moes gebeur. Verder, volgens oud-Oosterse opvatting was die seën of woorde wat deur gesagsfigure uitgespreek het, onveranderlik. As dit eers uitgespreek is, kan dit nie weer teruggeneem word nie. Dít moet op sy beurt verstaan word teen die agtergrond van die orale of mondelinge kultuur waarin mense daardie tyd geleef het. Woorde, veral woorde van gesagsfigure, het gewig gedra, dit het gebeure in werking gestel, en kan daarom nie sonder meer gekanselleer word nie. Die seën wat Isak dus aan Jakob gee (27:27-29), is nie terugneembaar nadat dit aan Jakob gegee is nie, ten spyte daarvan dat dit vir Esau bedoel was. Die enigste “troosprys” was om aan Esau ‘n ander seën te gee, wat Isak ook doen (27:39-40), maar dié is in werklikheid net ‘n bevestiging van die seën wat reeds aan Jakob gegee is, naamlik dat Esau vir Jakob sou dien. Maar daar is darem die troos dat Esau later Jakob se “juk sou kon afgooi”, wat ook gebeur het toe Esau se nageslag onafhanklik van Jakob se nageslag geword het en as Edom bekend gestaan het. Hulle grondgebied was aan die suid-oostelike kant van die Dooie See. As ‘n nasie van jagters, soos hulle voorvader Esau, was die Edomiete egter slegs relatief onafhanklik. Afgesien daarvan dat hulle maar altyd op ‘n manier “polities” ingelyf was by Israel en veral onder laasgenoemde se hiel gekom het met die verowerings deur Dawid se leërs, was hulle maar altyd afhanklik van die welvarender noordelike inwoners vir noodsaaklike lewensmiddele, omdat dit in Israel se grondgebied meer gereën het en hulle weens hulle kuddes en landboubedrywighede groter welvaart geniet het (vgl Gen 27:28). Tog is die Edomiete nie totaal onderdruk nie; hulle opstand teen Israel het gedeeltelik geslaag, al was dit nie sonder groot stryd en lewensverlies nie (vgl 1 Kon 11:14-25).

Die dieper boodskap van hierdie gedeelte lê uiteindelik daarin dat God ten spyte van menslike sonde sy heilsplan laat seëvier. Op geen manier kan die bedrog van Jakob goedgepraat word nie, maar uiteindelik is dit God wat in en deur menslike geknoei die goeie kan laat voortkom. God word nooit onkant gevang deur wat mense aanvang nie. Dit word ook later sigbaar in die geskiedenis van Israel wanneer Paulus hieroor reflekteer. Hy gebruik Israel se geskiedenis, en spesifiek wat met Esau en Jakob gebeur het, as bewys daarvan dat ongeag wat mense doen, God uiteindelik sy plan deurvoer (Rom 9:1-13). Die mens wik, maar God beskik. Dit gaan nie soseer oor wat mense besluit nie, maar oor God wat verkies. God se verkiesing beteken egter nie dat die mens geen verantwoordelikheid het nie, dis net dat ons nie altyd God se wil en bestuur van die lewe verstaan nie (Rom 11:33-36). Waarvan ons egter seker kan wees, is dat wanneer God in sy vrymag handel, dit altyd tot ons beswil is. Hy wil so sy barmhartigheid aan ons bewys (Rom 9:16). Ten spyte van al die dinge wat ons téén sy wil doen, tree Hy so op dat sy heilsbedoeling met die mens bereik word.

En dit is wat ten diepste in die geskiedenis van Esau en Jakob gebeur. Hier is baie dinge wat verkeerd loop. Mense tree oneties op, loop mekaar in. Dis nie reg nie, en dit byt Jakob later as hy self onder sy oom Laban se bedrog deurloop (Gen 29:16-30). En tog laat God Hom nie deur mense se bedrieëry dwarsboom nie. Uiteindelik bereik Hy sy liefdeswil met die aartsvaders en met Israel – en met ons almal.

God se wil wat seëvier ten spyte van wat mense doen, beteken egter nie dat dit as verskoning kan dien vir ons om maar voort te gaan om oneties op tree nie. Nee, ons moet leer uit ons foute, en veral leer uit die manier waarop God met ons handel. As ons ontrou is, Hy bly getrou; as ons uit haat of eiebelang optree, Hy loop met ons die pad van geregtigheid. Jesus se koms na die wêreld het juis hierdie beginsel gevestig – Hy wil sy wil of reg onder die nasies vestig (Matt 12:18,20). Ons moet dus in sy voetspore volg. Al is dit so dat Hy sy plan ten spyte van ons onetiese optredes kan deurvoer, wil Hy ons eerder betrek by sy pad van geregtigheid, sodat daar juis ‘n beter wêreld hier en nou tot stand kan kom, en sy wil eerder so uitgevoer word.

Maar na alles dien dit tot vertroosting dat God ons in diens neem met al ons tekortkominge en sonde. As ons maar net gewillig is om ingeskakel te word. En dis presies hier waar dit skeefgeloop het vir Esau – hy het geen erg gehad aan die seën en wil van God nie; hy wou sy eie pad loop, terwyl Jakob presies sy oog gehad op God se seën en selfs bereid was om sy broer te manipuleer en bedrog te pleeg om dit te bekom. Mag ons die strewe van Jakob hê, maar sonder sy slinkse planne.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl

Willie vra:

1. Watter taal het Josef en die Egiptenare gepraat tydens sy verblyf in Egipte ?
2. Het Jakob en sy seuns in dié tyd Hebreeus gepraat ?

Antwoord

Prof Hermie van Zyl antwoord:

Ek beantwoord vraag 1 en 2 saam omdat mens hulle nie werklik uitmekaar kan haal nie.

Allereers moet mens sê dat die voorgeskiedenis van die Israeliete, wat historiese detail, datums en taal betref, in ‘n taamlike waas gehul is. Die rede hiervoor is dat dit baie moeilik is om die gebeure wat in die Bybel – in hierdie geval die Ou Testament – opgeteken is, met buite-Bybelse bronne te korreleer. In hierdie verband praat ons gewoonlik van ‘n relatiewe en absolute raamwerk. Eersgenoemde is die poging om net die Bybelse gegewens self in ‘n geheelraamwerk te plaas (dit is klaar moeilik genoeg); laasgenoemde is om hierdie raamwerk en buite-Bybelse gegewens te sinkroniseer sodat ‘n totale historiese prentjie geskilder kan word. Veral wat die voorgeskiedenis in Genesis betref, skets die Bybel ‘n verhaal met weinig historiese dekor. Dit is soms asof die Bybelfigure op ‘n planeet van hul eie is, asof daar niks anders in daardie tyd gebeur het as wat in die Bybel opgeteken staan nie. Twee voorbeelde sal die dilemma illustreer: (1) daar is geen vermelding van enige van die aartsvaders – Abraham, Isak en Jakob – in enige buite-Bybelse bron nie, en daar sal waarskynlik ook nooit getuienis hiervan opduik nie, gewoon omdat die aartsvaders nie belangrike antieke figure was soos konings wat ‘n impak op die wêreldgeskiedenis gemaak het nie. (2) Daar is geen vermelding van die Israeliete se verblyf in Egipte in eksterne bronne nie, ook nie van die name van die Egiptiese farao’s wat in die Bybel genoem word wat ons in staat kan stel om die Israeliete se verblyf min of meer te korreleer met buite-Bybelse historiese data nie. Die beste wat historici kan doen, is om scenario’s op te stel vanuit Bybelse gegewens en dit so ver moontlik in verband te bring met ‘n tydperke en gebeure vanuit die algemene geskiedenis waar hulle die beste inpas. Weens hierdie vae aanduidings spreek dit vanself dat geleerdes soms drasties van mekaar verskil oor hierdie scenario’s. Tog is daar ‘n soort konsensus wat ons in staat stel om die vrae van die vraagsteller by benadering te antwoord.

Die taal waarin die Ou Testament opgeteken is, is Hebreeus. (Enkele dele is ook in Aramees.) Hieruit sou mens kon aflei dat die aartsvaders Hebreeus gepraat het. Maar dit sou ‘n oorvereenvoudiging wees. Laat ek verduidelik. Hebreeus behoort tot die Noordwes-Semitiese taalgroep. Hierdie taalgroep sluit ook ander Semitiese tale in soos Ugarities, Fenisies, Moabities en Aramees. Hebreeus is waarskynlik in Palestina (Kanaän) gepraat van ongeveer 1500-500vC, waarna Hebreeus deur Aramees verdring is toe laasgenoemde die omgangstaal van die uitgebreide Persiese Ryk geword het. Aramees was ook die taal van die Jode in die tyd van Jesus. Hebreeus het wel as religieuse taal bly voortbestaan, maar net in geskrewe tekste, soos die Ou Testament.

Maar watter taal het die aartsvaders gepraat? Abraham kom oorspronklik uit Ur en Haran in Mesopotamië (Gen 11:27-32). Hiervandaan het hy later na Kanaän verhuis (Gen 12:5-6). Geleerdes stel dié verhuising op enigiets tussen die 20e en 17e eeu vC, met die 1800’s die waarskynlikste opsie. Toe Abraham nog in Mesopotamië was, was hy en sy mense waarskynlik deel van die sogenaamde Amoritiese (“Westerse”) nomade wat hulle in Mesopotamië gevestig het. Hulle sou dan “Amorities” gepraat het. Sommige geleerdes bring dit in verband met ‘n vroeë vorm van Aramees, ‘n Noordwes-Semitiese dialek wat in Bo-Mesopotamië ontwikkel het. Ons weet dat Abraham se familie wat in Mesopotamië agtergebly het, Aramees gepraat het. Ons lees byvoorbeeld in Gen 31:47 dat Jakob ‘n ooreenkoms met sy oom Laban aangegaan het en ‘n klipstapel as getuienis hiervan opgerig het. Die naam van die klipstapel is in “Laban se taal” en in “Jakob se taal” opgeteken. Die naam van die klipstapel in “Laban se taal” is ‘n Aramese woord (vgl ook Gen 31:24). Die naam van die klipstapel in “Jakob se taal” is ‘n Hebreeuse woord, maar ons kan nie hieruit summier aflei dat Jakob die Hebreeus gepraat het wat in ons Ou Testament voorkom nie, want die skrywer noem bloot wat die klipstapel se naam in Hebreeus is ter wille van die Hebreeuse lesers van sy eie tyd. Wat eerder gebeur het, is dat die aartsvaders aanvanklik met die Mesopotamiese dialek, Aramees, na Kanaän toe getrek het, en daar onder invloed van die plaaslike bevolkings geleidelik ander inheemse Noordwes-Semitiese dialekte geassimileer het, waaronder dalk ‘n voorstadium van Bybelse Hebreeus.

Punt is, ons is nie seker watter taal Jakob en sy seuns gepraat het toe hulle later na Egipte verhuis het nie, maar dit was heel waarskynlik ‘n voorstadium van die Hebreeus van die Ou Testament. Om dit verder in perspektief te plaas: Geleerdes noem dat die Hebreeus van die aartsvaders in so ‘n mate verskil het van die Hebreeus in koning Dawid se tyd (ongeveer 1000 vC) dat die aartsvaders en Dawid mekaar nie sou verstaan nie as hulle in die posisie was om met mekaar te praat. Daar lê immers ‘n ontwikkeling van ongeveer 800 jaar tussenin. Dit is vergelykbaar met die verskil tussen Afrikaans en Duits vandag.

Vervolgens, Josef in Egipte. Egipties behoort tot die Afro-Asiatiese taalfamilie en het ‘n baie lang geskiedenis – van argaïese Egipties (voor 2600 vC), wat daarna verskillende fases deurloop het, tot Demoties (vanaf 7e eeu vC) tot Kopties (vanaf 1e eeu nC) tot Egiptiese Arabies (geleidelik vanaf 7e eeu nC tot vandag). Toe Josef in Egipte aangekom het (ongeveer 1700-1600’s vC, indien geleerdes se rekonstruksie van gebeure reg is), sou dit min of meer in die tyd gewees het toe middel-Egipties in Egipte gepraat is (lg van ongeveer 2055-1650 vC). Aangesien die Egipties van daardie tyd bepaalde verwantskappe met Semitiese tale vertoon, is daar sommige geleerdes wat van mening is dat Josef, met sy voorstadium van Hebreeus, en die Egiptenare mekaar min of meer sou kon verstaan. Dit is egter hoogs te betwyfel. Dit is eerder so dat Josef die Egipties van sy dag sou moes aanleer. Uit Gen 42:23 blyk duidelik dat dié voorstadium van Hebreeus en Egipties nie na genoeg aan mekaar was vir wedersydse begrip nie, want toe Josef se broers daar aankom, het hy met behulp van ‘n tolk met hulle gekommunikeer. Josef moes natuurlik aanvanklik ‘n “Egiptiese front” voorhou en durf nie weggee dat hy wel hulle “Hebreeus” verstaan het nie. Hy kon hulle verstaan, nie vanweë die verwantskap tussen middel-Egipties en “Hebreeus” nie, maar omdat Hebreeus sy moedertaal was. Maar sy broers kon hom nie verstaan nie.

Bostaande uiteensetting is hoogs vereenvoudig, maar gee nogtans ‘n beeld van wat moontlik die taalsituasie was in die tyd van Israel se aartsvaders.

Skrywer:  Prof Hermie van Zyl

It is time for less dialogue and more monologue – with God doing the talking – Daniel Bloesch

 Jakob se leer

In Genesis 28 lees ons van Jakob op pad na Haran. Hy kom by ‘n plek waar hy kon oornag. Met ‘n klip as kopkussing raak hy aan die slaap. Hy droom: ‘n leer staan op die aarde en die punt van die leer raak aan die hemel, en engele van God klim op en af met die leer. Al die aksie kom van God se kant af. Jakob slaap en God maak sekere beloftes aan hom: Ek sal die grond waarop jy lê, vir jou en jou nageslag gee. Hulle sal so baie wees soos die stof van die aarde … Ek is by jou en Ek sal jou beskerm waar jy ook al mag gaan. Ek sal jou na hierdie land toe terugbring. Ek sal jou nie in die steek laat nie.

Daarna skrik Jakob wakker en sê: Die Here is op hierdie plek … Jakob het bang geword … Dit is niks anders as die huis van God; dit is die poort van die hemel.

 In Jakob se droom klim die engele op en af met die leer. In Johannes 1:51 sê Jesus vir Natanael: Julle sal die hemel oop sien en julle sal die engele van God sien op- en afklim na die Seun van die mens toe.

 Die leer is nie iets waarmee ons na die hemel opklim nie  Dit is Jesus wat uit die heerlikheid van die hemel afklim om mens te word. Dit is nie ons wat na Jesus kom nie, maar Jesus wat na ons toe kom.