Geloofsvrae: Sabbat en Sondag – Adrio König

Sabbat en Sondag

Die viering van Sondag is vir eeue lank al ‘n saak waaroor groepe Christene sterk verskil. Daar is die een uiterste van Christene wat op Sondag sal kerk toe gaan maar verder sal doen wat hulle wil, en dan die ander uiterste van Christene wat dink Sondag is ‘n Sabbat, en dan soveel as moontlik van die OT se Sabbatswette op die Sondag wil toepas.

Daar is by baie Christene die misverstand dat die Sabbat net in die NT van Saterdag na Sondag verskuif het. Die Sabbat en die Sondag is twee dae met heeltemal verskillende karakter. Die Sabbat is ‘n rusdag, ‘n dag van niks doen nie; die Sondag is ‘n feesdag, ‘n dag van aktiewe toewyding.

Ons het nie in die NT enige spesifieke aanduidelings van hoe die Sondag gevier moet word nie. Ons het die voorbeeld van sekere gemeentes wat gereelde byeenkomste gehad het, en ook bepaalde dinge gedoen het (Hand 20:7ev; 1Kor 16:1ev; Open 1:10). Wat ons van hulle Sondagviering weet, het direk in verband gestaan met die opstanding van die Here Jesus (Joh 20:1ev, 19ev, 26ev) en die feit dat hulle die opstanding verstaan het as beslissend vir hulle verlossing (1Kor 15). Hulle het egter sover ons weet, geen van die wette of gebruike van die Sabbat op die Sondag toegepas nie. Trouens ons weet dat sekere Joodse Christene tot in die derde eeu nog sowel die Sabbat as die Sondag gehou het, die een as ‘n rusdag, en die ander as ‘n feesdag. Daar is nooit in die NT sprake van rus op die Sondag nie. Trouens die base van slawe sou hulle ook nie toegelaat het om nie te werk nie, en ons weet uit ander bronne dat Christene Sondae voor sonop bymekaar gekom het, waarskynlik om dan die res van die dag met hul gewone (slawe-)werk te kan aangaan.

As ons vra na die betekenis van die vierde gebod vir Christene, moet ons dus nie aan die Sondag dink nie, maar eerder aan die hele week. Die rus van die Sabbat word in die NT die rus van ons sonde, en daarvoor is Sondae te min! (Heb 4:9ev) Die vraag of ons die vierde gebod hou, word dus Maandag en Dinsdag beantwoord.

Dit het besondere voordele om ‘n spesiale dag te hê waarop ons kan feesvier. Maar dit moet nie beteken dat ons ons godsdiensbeoefening en -uitlewing tot dié dag beperk nie, net dat ons op dié dag besondere voorbereiding en inspirasie kry om die hele week die evangelie te leef en met ander te deel. Dan hou ons die vierde gebod.

Skrywer: Prof Adrio König

Die Groot Geloofswoordeboek: Sondag; Sabbat

Sondag • Eerste dag van die week • Sabbat

‘n Misverstand

Die bekende misverstand is dat die Sabbat van die Ou Testament oorgegaan het na die Sondag van die Nuwe Testament. Alles sou net dieselfde gebly het, al die bepalings oor die Sabbat wat ons in die Ou Testament kry, sou nog van krag wees, maar dit sou alles net oorgeskuif het na die eerste dag van die week, Sondag.

Vir eeue lank het baie Christene nog probeer om die Sabbats­wette van die Ou Testament op Sondag te onderhou. Hulle het Saterdag kos gemaak wat Sondag geëet is, hulle het nie op Son­dag gekoop nie, nie (onnodig) gery nie, geen sport beoefen of koerante gelees nie, nie geswem as hulle by die see vakansie hou nie, en nog duisend ander dinge.

Dit het hulle taamlik weerloos gemaak teen die Sabbatariërs, die Sewendedagadventiste, wat gevra het waar hulle dié ver­andering in die Nuwe Testament gekry het. Volgens hierdie Ad­ventiste het hierdie Christene presies reg opgetree, maar hulle moes net terug­gegaan het na die regte dag, Saterdag. Die sewende dag is die Sabbat.

Terloops, dit word vandag al moeiliker om nog te besef dat Son­dag die eerste dag is omdat dit al hoe meer as die laaste dag van die week op kalenders gedruk word, natuurlik om die twee dae van die naweek, Saterdag en Sondag, bymekaar te kry.

In die Nuwe Testament is daar nie ‘n aanduiding dat die dag moet verskuif sodat ons die Sabbat op ‘n ander dag as die se­wende dag moet hou nie. Wat wel gebeur, is dat die Sabbat en die Sabbatsgebod heeltemal verdwyn uit die lewe van die vroeë Christene.

Voor die opstanding van Jesus is die onderhouding van die Sab­bat nog in volle swang, in sy eie lewe én in dié van sy vol­ge­linge. Sy verskille met die godsdienstige leiers gaan nie oor die feit van die Sabbat nie, maar oor die wyse waarop dit onderhou moet word. Maar ná sy opstanding verander die situasie drasties sodat daar nooit weer ‘n verwysing is na die onderhouding van die Sabbat deur Christene of na die gebod om dit te doen nie.

Die vierde gebod verdwyn

Dis interessant om dit na te gaan in die briewe van Paulus. Ter­wyl hy dikwels na die Tien Gebooie verwys, kom die vierde gebod, die een oor die Sabbat, eenvoudig nooit voor nie. Teen die einde van
sy briewe volg gewoonlik ‘n lang lys vermanings wat juis op die Tien Gebooie gebaseer is. ‘n Goeie voorbeeld is Efe­siërs 4-5. Agtereenvolgens is daar vermanings gebaseer op die volgende gebooie:

•             Die negende: 4:25

•             Die agste: 4:28

•             Die derde: 4:29 (Gereformeerde Christene deel alle vloektaal onder hierdie gebod in)

•             Die sesde: 4:31

•             Die sewende: 5:3, 5

•             Die eerste: 5:3, 5

Daar is meer sulke voorbeelde. Maar die opvallende feit is dat die vierde gebod nooit in een van hierdie lyste, of in enige ander verband ná die opstanding van Jesus in die Nuwe Testament voorkom nie. Wat dit nog meer opvallend maak, is die feit dat dit vir die slawe-Christene in Paulus se sendinggemeentes ‘n groot probleem sou gewees het om nie op die Sabbat te werk nie omdat hulle heidense eienaars geen waarde aan dié dag geheg het nie. Dink maar net aan die gemeente in Korinte waar die meeste lidmate slawe was (1 Kor 1:26-28; 11:20-21). Dit is ondenkbaar dat hulle nie gewetensprobleme sou ontwikkel het as hulle nog die Sabbatswette moes hou en daarom op die Sabbat geen werk doen nie terwyl hul eienaars dit as ‘n gewone werksdag beskou het. Die vraag word nog dringender as ons onthou dat die kwessie of heidene nog die wet moes onderhou ‘n sentrale probleem was waaroor die eerste kerkvergadering in Jerusalem ‘n besluit moes neem. Maar ook hier word nie eens na die Sabbat verwys nie (Hand 15).

‘n Mens kan moeilik tot ‘n ander gevolgtrekking kom as dat die onderhouding van die Sabbat in die Nuwe Testament ‘n sagte dood gesterf het onder die heiden-Christene.

Wat doen Paulus op die Sabbat?

Natuurlik aanvaar die Sabbatariërs dit nie. Hulle wys met na­druk op die feit dat Paulus oor en oor juis op die Sabbat “kerk­hou” in Handelinge. En op sigself is dit heeltemal korrek. In omtrent elke stad wat hy besoek het, het hy op die Sabbat na die sinagoge gegaan (13:14, 42; 16:13; 17:1-2; 18:4). Maar die vraag is: Om wat te doen?

Onthou dat Paulus op sendingreise was. Onthou verder dat sy beleid was: “In die eerste plek die Jood, maar ook die nie-Jood” (Rom 1:16). Paulus begin dus in elke stad by die Jode. Daarom gaan hy op die Sabbat sinagoge toe om die Jode te oortuig dat Jesus die Messias is. Hy preek nie vir hulle soos ons “preek” verstaan nie. Hy het “uit die Skrif met die Jode geredeneer en daaruit aangetoon dat die Christus moes ly, en uit die dood moes opstaan. ‘Hierdie Jesus wat ek aan julle verkondig,’ het hy gesê, ‘Hy is die Christus (Messias)'” (Hand 17:2-3).

Paulus gaan op die Sabbat sinagoge toe omdat hy elke keer by die Jode begin en hulle net op die Sabbat in die sinagoge sou kry, nie omdat hy self juis op die Sabbat daar wou gaan aanbid nie. Daarom is daar in Handelinge geen melding van Christene wat op die Sabbat bymekaarkom nie. Die enigste verwysing na ‘n spe­sifieke dag is Handelinge 20:7 waar “Sondag” die vertaling is van die Grieks “die eerste dag van die week”. Die Christene het Sondag bymekaargekom.

Dit lyk dus of die Sabbat uit die lewe van die heiden-Christene verdwyn het, al kan ‘n mens aanneem dat die Joodse Christene aan­vanklik nog daarmee voortgegaan het, net soos met die be­snydenis (Hand 21:20-21). Ons weet ook uit ander bronne dat se­ke­re gemeentes nog vir ‘n paar eeue lank sowel die Sabbat (op Saterdag) as die Sondag onderhou het. Dit kan beteken dat hulle deeglik daarvan bewus was dat dit twee verskillende dae was. Dit is inderdaad ook volkome sinvol om iewers in die week werklik ‘n breek te maak. Baie Christene doen dit nog altyd op Sondag. Om een dag uit sewe te rus, was nie net in die ou tyd belangrik nie.

Hebreërs 4

Die enigste positiewe verwysing na die Sabbat is in Hebreërs 4:9-11. Hier het dit egter heeltemal ‘n ander betekenis as in die Ou Testament. Dit gaan om die intog in Kanaän. Die gedagte is dat die intog in die beloofde land vir Israel rus moes gebring het, maar: “As Josua hulle in die rus laat ingaan het, sou God nie daarná nog van ‘n ander dag gepraat het nie. Daar wag dus nog steeds ‘n sabbatsrus vir die volk van God, want elkeen wat in die rus van God ingaan, rus van sy werk, net soos God van Syne. Laat ons ons dan beywer om in daardie rus in te gaan” (8-11).

Dis nie so maklik om presies te verstaan wat hier bedoel word nie, maar skynbaar kry die Sabbatsrus hier ‘n soort geestelike be­tekenis wat nie met ‘n bepaalde dag verband hou nie, maar met ‘n lewenstyl van “rus van jou werke soos God van Syne”. God rus ook nie net op ‘n bepaalde dag nie. Die tema van rus is al van 3:18 af onder bespreking, en daar word dit direk met die ge­loof verbind: “Ons wat glo, gaan wel die rus in” (4:3). Dit lyk dus of Sabbatsrus hier met ons lewe in die geloof te doen het, glad nie meer met ‘n bepaalde dag nie.

Oorsprong van ons Sondagviering

Waar kom die Christene se Sondagviering dan vandaan? Dit is belangrik om van die begin af te onthou watter woorde hier gebruik word. Net in die vorige paragrafie is nog deurgaans van “rus” gepraat. En nou skielik by Sondag praat ons van “viering”. Dit is ‘n beslissende verskil wat nou na vore gaan kom.

Jesus het op die eerste dag van die week, Sondag, opgestaan. Daardie aand en weer die eerste Sondag daarna was die dissi­pels bymekaar (Joh 20:19, 26). Die Gees word ook op ‘n Sondag uit­gestort en daarna word Sondag (die eerste dag van die week) tel­kens ge­noem in verband met sekere dinge wat Christene doen terwyl geen an­der spesifieke dag ooit genoem word nie. Die Christene vergader op Sondag, hulle moet geld opsy sit op Son­dag om arm Christene te help, Johannes is op Sondag “deur die Gees meegevoer” (Hand 20:7; 1 Kor 16:2 – wat volgens v 1 nie net vir Korinte gegeld het nie, maar vir al Paulus se gemeentes – Op 1:10). Dis opvallend dat Sondag in die laaste geval “die dag van die Here” genoem word. Hulle het hier­die dag dus op ‘n besondere manier aan die Here verbind.

Waarom? Omdat die Here op Sondag opgestaan het. Daar kan geen ander rede wees waarom hulle skielik op Sondae byme­kaar­kom nie en hierdie dag juis die Here se dag noem nie. Dik­wels word gevra waarom nie Vrydag, die dag van die kruisiging, nie. Maar in die bespreking van die *opstanding van Jesus word dit duidelik dat die evangelie as opstandingsevangelie begin het en dat die heilsbetekenis van die kruis eers baie later na vore gekom het. Ons weet ook dat dit juis die opstanding is wat bevestig het dat God die offer van Jesus aangeneem het. Sondag, die op­stan­dingsdag, was die groot verlossingsdag.

En juis daarom het die Christene dié dag gevier en nie gerus nie. Sondag is ‘n dag met heeltemal ‘n ander karakter as die Sabbat. Die Sabbat was ‘n rusdag, Sondag is ‘n feesdag. As jy feesvier, rus jy nie, jy juig.

Dit beteken dat dit onvanpas is om die Sabbatswette van rus op die feesdag toe te pas. Die feesdag het sy eie karakter: ‘n dag van feesvreugde omdat Jesus opgestaan het en ons verlos het.

Dit bring die vraag na dinge soos Sondagsport op heelte­mal ‘n ander vlak. Sondagsport of watter ander aktiwiteit ook al op Son­dag kan nie beoordeel word in die lig van die Sabbatsgebod nie, want Sondag is nie ‘n Sabbat nie. Die vraag is wat is in oor­eenstemming met ons feesvierings as Christene. Sondag is ‘n spesiale dag, en ons gebruik dit om saam met ander Christene die fees van ons verlossing te vier. En daar is meer maniere om dit te doen as net ‘n kerkdiens.

Daar word soms verwys na die naam “Sondag”: die dag van die son. Daar is ook Maandag, die dag van die maan, en Dinsdag, wat weer aan ‘n ander god gewy is. Maar dit het te doen met waar die dae hulle name onder nie-Christene gekry het, nie met wat Christene op dié dae doen nie. Ons wy nie meer Sondag aan die son en Maandag aan die maan nie.

Skrywer: Prof Adrio König

Joodse feeste en die Sabbat – Adrio König

Bernice vra:

Viering van Joodse feeste en Sabbat- is dit totaal opgehef in die Nuwe Testament of behoort ons dit te hou/vier?

Antwoord:

Prof Adrio König antwoord:

Dis nie so ‘n maklike vraag nie! Daar is nie veel direkte uitsprake oor die Sabbat en die ander feeste in die Nuwe Testament nie. Kolossense 2:16 en Romeine 14:5,6 lyk egter tog duidelik. [Daarom moet julle nie dat iemand vir julle voorskrywe wat julle moet eet en drink nie, of julle die jaarlikse feeste of die nuwemaansfees of die sabbatdag moet vier nie – Kolossense 2:16; Vir die een is een dag belangriker as ander dae; vir ʼn ander is alle dae ewe belangrik. Elkeen moet net in sy eie gemoed oortuig wees van sy opvatting. Die een wat ʼn bepaalde dag op ʼn besondere wyse hou, doen dit tot eer van die Here. Die een wat alles eet, doen dit tot eer van die Here, want hy dank God. En die een wat nie alles eet nie, doen dit tot eer van die Here, en ook hy dank God – Romeine 14:5 – 6).] Hier word dit egter nie verbied nie, maar gerelativeer. Dis nie noodsaaklik nie. In die begin het sekere gemeentes, veral in Sirië, nog baie lank die Sabbat saam met die Sondag gevier, die een as rusdag en die tweede as feesdag.

Outeur: Prof Adrio König

Sabbat en Sondag (3) – Kobus Kok

Gerhard vra:

Na aanleiding van Dr Kobus Kok se antwoord op my vraag. Hy skryf onder andere: “Van die heel begin van die skepping af, volgens die Hebreeuse, of OT tradisie is die Sabbat op die sewende dag en dit gaan terug na die skeppingsverhaal.” Ek het gedink dit was ‘volgens die skeppingsverhaal’ in die Ou-Testament, met ander woorde, ín, en ‘vólgens’, God se Woord, God se Woord vir die HELE Israel; van God soos byvoorbeeld die Christene. Nou moet ek verneem ek het myself al die tyd verlaat op “die Hebreeuse tradisie”. Kan ek nou God of sy Woord, vertrou? Kan ek my nog op my Christelike Geloof verlaat? Want reg hier van “die OT tradisie” waar “dit na die skeppingsverhaal terug gaan” af al, moes ek my met die heel basiese beginsels van my Christen-wees vergis het? Ja…. ek verstaan nie hoe my eie kop nog altyd gewerk het nie….

Antwoord:

Dr Kobus Kok antwoord

Kan ek die Bybel dan nog glo?

Kan ek die Bybel dan nog enigsins glo as die Bybel hier so en daar sus sê? Dit is die implisiete dimensie van Gerhard se belangrike vraag oor die Sabbat. Gerhard wonder ook of dit reg is om van die Ou Testamentiese “tradisie” te praat in plaas van die “Woord van God” wat altyd dieselfde behoort te wees.

In die eerste plek hoef daar nie ʼn spanning tussen die begrip “tradisie” en “Woord van God” te wees nie. Die H.A.T. verstaan tradisie as: “Die oordra van geslag aan (op) geslag, mondelings of in geskrif, van geestelike besittings, kultuurgoedere; ook, wat so oorgedra is; oorlewering: 2 Die navolging van vaste, oorgelewerde gebruike, menings, gevoelens, beginsels, ens., 3 Gebruik wat binne ‘n groep oorgelewer is.” Dit wat ons in die Woord van God het, is tog oorgedra van geslag tot geslag en word nagevolg.

Tog is die Bybelse gebruike en sommige oorleweringe nie bloot staties nie. Die Bybel het oor duisende jare ontwikkel en verteenwoordig die groei van die volk Israel oor duisende jare. In die akademiese navorsing het die geleerdes bevind dat daar duidelike verskille ten opsigte van sekere sieninge is wat duidelik te bespeur is indien mens die tradisie van byvoorbeeld voor die ballingskap en na die ballingskap bestudeer (bv. die dualistiese wêreldbeeld wat veral onder die Persiese invloed meer prominent geword het en later weer deur die Hellenistiese en Platonistiese invloede ontwikkeling vertoon).

Tradisies verander en word in nuwe kontekste geherinterpreteer. Tradisie bly nie staties nie, dit ontwikkel. Neem bv. net die wette in Levitikus en Deuteronomium rondom die spesifieke kos wat geëet moet word en watter tipe kledingmateriaal jy mag dra:

Levitikus 7:22 sê byvoorbeeld: ²²Die Here het vir Moses gesê: ²³“Sê vir die Israeliete: Julle mag geen vet van beeste, skape en bokke eet nie.” Shoe! Biltong is vir alle Suid Afrikaners uit – veral droëwors! Een van die mooiste voorbeelde van die diskontinuiteit met die sogenaamde Joodse tradisie word aangetoon indien mens Deuteronomium 22 lees wat spesifiek gerig is op rëelings vir ʼn ordelike gemeenskap. In Deuteronomium 22:11-12 lees ons twee dinge – een wat elke ware Israeliet nie mag doen nie en een wat elke ware Israeliet moet doen: “¹¹“Jy mag nie ‘n kledingstuk dra wat van twee soorte materiaal, wol en linne, gemaak is nie.¹²“Jy moet klossies vaswerk aan al die some van jou klere.” Wel, hiervolgens is almal van ons in die moeilikheid, want ek het nog niemand gesien wat klossies aan hulle klere vaswerk nie, en deesdae koop mens klere en kouse wat van verskillende materiaal aanmekaar gesit is (byvoorbeeld nylon en wol/katoen).

Ons kan dus sien dat daar in terme van die Ou Testamentiese tradisie diskontinuiteit en kontinuiteit is. Met diskontinuiteit bedoel ons dat sommige dinge nie meer gedoen word nie en met kontinuiteit bedoel ons dat sommige dinge nog steeds gedoen/geglo word.

Wat het dan tussen die kontinuiteit en diskontinuiteit gebeur? Hoekom doen ons sommige dinge wat in die “Woord van God” beveel word en “vir elke ware Israeliet” sou geld nie meer nie? Die antwoord is eenvoudig en kompleks. Eenvoudig kan ons sê Jesus het gebeur. Met die koms van God se Seun het hy wel nie gekom om die wet en die profete ongeldig te maak nie (Matteus 5:17), maar juis sodat dit sy volle betekenis kan kry. Die klem lê op die betekenis-dimensie. In die wette van Deuteronomium is daar sommige kulturele gebruike wat ons nie meer doen nie (diskontinuiteit), maar ons glo nog steeds in die basiese waardes daarvan. Neem as voorbeeld die konsep van heiligheid en om afgesonder te wees vir God, of dat God ʼn God van orde is en dat sy mense ook op ʼn ordelike wyse moet leef. Die saak of betekenis is nog steeds belangrik (kontinuiteit), die kulturele wyse waarop ons daaraan uitdrukking gee (deur kleredrag of eetgewoontes) het wel verander (diskontinuiteit).

Jesus het die waardes van God, die hart van God op ʼn nuwe manier vir die mensdom kom wys en bekend maak (Johannes 1:18). Markus 2 gee vir ons een so ʼn venster op Jesus en hoe hy die Sabbat en sy betekenis nuut geïnterpreteer het en dit sy ware betekenis te laat kry het: ²³Eenkeer toe Jesus op ‘n sabbatdag tussen gesaaides deur loop, het sy dissipels so in die loop are begin afpluk. ²⁴Die Fariseërs sê toe vir Hom: “Kyk daar! Waarom doen hulle iets wat nie op die Sabbatdag gedoen mag word nie?”²⁵Hy sê vir hulle: “Het julle nog nooit gelees wat Dawid gedoen het toe hy en sy manne nie kos gehad het nie en honger gekry het? ²⁶Hy het in die tyd van die hoëpriester Abjatar in die huis van God ingegaan en van die offerbrood geëet, wat niemand anders as die priesters mag geëet het nie, en ook vir sy manne daarvan gegee.” ⁷Jesus het verder vir hulle gesê: “Die sabbatdag is vir die mens gemaak en nie die mens vir die sabbatdag nie. ²⁸Daarom is die Seun van die mens Here óók oor die sabbat.”

In jou vraag het jy daarop gesinspeel dat dit nie vir jou sin maak nie en dalk verwarrend kan wees indien geleerdes nou meen dat die Bybel so en dan sus sê. Eintlik is dit niks om oor verward te wees nie. Miskien kan die volgende verhaal jou help. Toe ek ʼn seuntjie was het ek op ʼn plaas groot geword en mag ek en my boetie die hele plaas platgery het met ons fietse en ure in die koppies rondgeloop het. Op sewejarige ouderdom het ons stad toe getrek toe my pa teologie gaan studeer het. Skielik het ʼn nuwe stel reëls gegeld. Ek en my boetie mag skielik nie meer vrylik met ons fietse rondgery het nie en ook nie vrylik buite in die strate rondgeloop het nie. Dit was vir ons baie moeilik, maar vandag verstaan ons dat nuwe reëls vir ʼn nuwe situasie geld. Binne ʼn paar jaar was ek in die hoërskool en skielik mag ek toe met my nuwe fiets die ganse Johannesburg verken. Weer het nuwe reëls gegeld. My ouers was nie onkonsekwent en swak leiers wat dan so en dan sus sê nie. Die onderliggende waardes van veiligheid, selfstandigheid, bemagtiging en balans was nog heeltyd teenwoordig. Al wat verander het was die konteks en my eie lewenssituasie en groeiproses. Net so vertel die Bybel die verhaal van God se volk in verskillende kontekste, wat op sy beurt weer verskillende reëls gehad het, maar meer as dikwels steeds dieselde onderliggende waardes weerspieël het.

In Galasiërs (kyk 3:23; 4:1) verduidelik Paulus dat die wet in die verlede soos ʼn bewaker was totdat die geloof sou kom. Die woord wat Paulus in die Grieks gebruik is “epitropos” wat met “‘n voog” vertaal kan word. Die geloofsdimensie wat met die Jesus-gebeure (inkarnasie, dood, opstanding, uitstorting van die Gees) sou aanbreek, sou die wet sy volle betekenis laat kry.  Deur die bril van die Nuwe Testament kyk mens dan na die Ou Testament en sien hoe God stadig maar seker met sy volk die pad geloop het wat uiteindelik sou kulmineer in die koms van Jesus as Messias en Seun van God. Indien mens die groter prentjie en die geheel in ag neem raak dinge eintlik meer duidelik en minder verwarrend omdat mens dit in perspektief kan sien.

As Bybelstudent is dit my en jou plig om moeite te doen en die hele Bybel en die ontwikkelingsgeskiedenis daarvan te bestudeer en die betrokke historiese en literêre kontekste in ag te neem. Dit verg ʼn leeftyd se diepte-navorsing en liefde vir die Woord.

Outeur: Dr Kobus Kok