Wette en strawwe 2 – Jan van der Watt

Vandag onderskei ons tussen siviele en kriminele sake, met ander woorde, siviele sake waar twee individue ’n probleem het en die hof die saak vir hulle oplos en kriminele sake waar iemand teen die gemeenskap oortree het en die staat die persoon tot orde roep in die hof. In die Bybelse tyd was dit anders.

Eerstens was daar sake waar kwaadwilligheid nie ’n rol gespeel het nie, maar een persoon tog ’n ander skade berokken het, soos as ’n vuurtjie wat jy maak, het per ongeluk jou buurman se lande aan die brand steek. Die slagoffer kon dan vir kompensasie by die regter vra (byna soos ons siviele sake vandag).

Tweedens was daar persone wat bewustelik ernstige oortredings begaan het. Om dit te verstaan moet ons verstaan dat die mense destyds nie eerstens aan individue gedink het nie, maar aan groepe. Dit was groepsgeörienteerde gemeenskappe – groepe was belangriker as individue en individue het hulle identiteit by hul groepe gekry. Hulle was alleen belangrik insoverre hulle hulle groepe verteenwoordig het. Daarom is ’n oortreding wat ’n individu begaan het, ook gesien as ’n oortreding binne en van die groep of gemeenskap. As iemand byvoorbeeld God beledig, is dit nie sy sonde nie, maar die sonde van die groep. Daar kan dan verwag word dat God die groep (volk) gaan straf. Daarom moet die groep dan die persoon straf, gewoonlik deur hom/haar uit die groep te gooi deur verbanning of selfs die dood. So is die groep gesuiwer van die kwaad wat die voortbestaan van die groep verseker het. Baie van die sosiale wette (bv. van die seksuele wette in Deuteronomium of Levitikus) in die Ou Testament werk op die basis. Die strawwe (bv. die dood vir iemand wat voorhuwelikse seks beoefen) was meer gemik op die suiwering van die gemeenskap as op die proporsionele straf vir die daad wat gepleeg is. As moderne, indvidualistiese mense verstaan ons dit vandag dikwels moeilik – dit klink so liefdeloos. In die oë van die mense van destyds was dit juis liefdevol – liefdevol teenoor die gemeenskap, al moet een individu wat die onheil gebring het, gestraf word.

Derdens was daar ernstige oortredings soos moord, diefstal, of huweliksontrou. Hier het dit weer ietwat anders gewerk as vandag. Wat hierbo by punt 2 gesê is, geld ook hier – daar is ’n sonde in die gemeenskap wat reggestel moet word. Dit was dan weereens die plig van die familie of groep wat benadeel is om straf of kompensasie te soek van die een wat die onreg gepleeg het. Die hof moet dan help om te besluit wat die regmatige kompensasie is en watter vorm van wraak toegelaat word as daar nie aan die eise voldoen word nie. Dit is dus ’n vorm van ‘ in balans bring’ van wat gebeur het om sodoende ook te keer dat die gemeenskap nie in ongekontroleerde wraak opgaan nie. Iets hiervan is ook te sien in die feit dat Jesus vir ons sonde moes sterf – daar moes balans kom.

Skrywer: Prof Jan van der Watt

Wette en strawwe 1 – Jan van der Watt

In die Bybel lees ons dikwels van vreeslike strawwe en dat die koning sommer op sy eie besluit om ‘n stad te verwoes of mense dood te maak. Dit druis vir ons in teen wat ons voel liefde is, iets wat eie is aan die boodskap van Jesus. In die volgende paar stukkies oor ‘wet en straf’ gaan ons kyk hoe wette en straf in die Bybelse tyd gewerk het. Ons moet altyd onthou dat die Bybel in ander tye en kontekste geskryf is en dat ons dit eers binne daardie kontekste moet verstaan. Dan kan ons vra hoe dit op vandag toegepas moet word (ons noem die proses hermeneutiek).

Wat was die basis van die denke oor wette in die omgewing waar die Bybel geskryf is, veral die Ou Testament? Die reg was in die hande van die koning – hy was die oppergesag. Een van sy hooftake was om te sorg vir reg en geregtigheid en daarom was hy ook die regter. God word ook dikwels die regter geteken wat op ’n troon sit, omdat Hy as Koning van sy Koninkryk regeer. Sy wil is wet, want Hy is die koning. So het God ook uitdruklik deur die Wet van Moses aangedui wat sy wil vir sy mense is.

Die gewone wette waarvolgens mense geleef het, was meestal maar deel van die tradisie wat deur geslagte oorgelewer is. Mense het dit van hulle gemeenskappe geleer en dit so aan hulle kinders deurgegee. Soos situasies verander het, is die wette wel aangepas, maar dit was meer ’n kwessie van nuwe toepassing as aanpassing of verandering.

In sommige gevalle kon ‘n volgende koning van die reëls verander, maar dit het gewoonlik nooit regtig teen die breë gang van die wette ingedruis nie. Toe Jesus gekom het, het Hy nie die wet tot niet kom maak nie (Matt 5), maar het juis die kern van die wet, naamlik, liefde kom beklemtoon. Binne die situasie van sy liefde, het Hy die wet innoverend in ’n nuwe lig kom stel.

In gevalle soos die Tien Gebooie is daar ’n standaard groep wette gegee waarvolgens die gemeenskap moes leef. In die geval van die Tien Gebooie moes die wette in verskillende situasies toegepas word, wat beteken het dat die priesters en later die wetsgeleerdes reëls moes maak oor hoe die wette verstaan moes word. Byvoorbeeld, as daar staan dat jy die Sabbat moet heilig, wat beteken dit? Dit moes met lyste van reëls verduidelik word. So sal mense byvoorbeeld vir die lam man wat gesond geword het, sê hy mag nie sy bed op die Sabbat dra nie of vir Jesus dat Hy nie mense op die Sabbat mag gesond maak nie (Joh 5). Dit was alles reëls wat gemaak is om te help om die Sabbatswet beter te verstaan.

Toe die Romeine natuurlik Judea ingeneem het, was daar ’n botsing van wette. Die Romeine het ’n sterk stelsel van wette gehad wat hulle oral toegepas het (ons gebruik vandag nog Romeins-Hollandse wetsisteme in Suid-Afrika). Dit het in botsing gekom met van die lokale wette. Daarom het die Romeine besluit om van die lokale wette toe te laat, mits dit nie met die Romeinse wette bots nie. Die Joodse Raad (Sanhedrin) het so beperkte wettiese mag gehad (lees gerus Joh 18, veral verse 28-31).

Skrywer: Prof Jan van der Watt